Sözönü

 

Əziz oxucu! Babadağ ziyarəti haqqında yazmaq çoxdankı arzum idi. Lakin vaxt - məqam fürsəti fövtə verirdi deyə, bu addımı ata bilmirdim. İstedadlı şair Eldar Şahvələdlinin tarixi müstəvidə yazdığı bir kitab mənə bu yazıya başlamaq həvəsi verdi. Elə yazının ilk giriş notlarını da onun kitabından müəyyən sitatlarla başlayıram: «Səmərqənd Ali Ruhani Mədrəsəsinin məzunu, elmi işçi Kərbəlayi Əhməd Cəfərzadənin yazdığına görə, Qərani Hacı oğlu Məkkədə yaşayırdı. Qərani çox halal, xeyirxah, hörmətli adam olmaqla, tamahsız və eyibsiz bir kəs olmuşdur. Yaşı otuzu ötmüş, tez evlənməsinə baxmayaraq, övladı olmurmuş. Elə bu məqsədlə də, Həzrəti Məhəmmədin (s.ə.s) yanına gəlir. Peyğəmbər onun nə üçün gəldiyini deyir və namaza durur. Səcdədən qalxarkən Qəranini müjdələyir ki, Allah-Təaladan vəhy gəldi; - Sənin iki oğlun olacaq, biri indiki arvadından, adını Üveys qoyarsan, sonrakı arvadından olan oğlunun adını isə Məhəmməd qoyarsan, amma Baba çağırarsan. Hər ikisi kəramət sahibi olacaq. Amma heç biri vilayətdə yaşamayacaq və hər ikisi qeyb olacaqdır. Sonra Qərani peyğəmbərimizdən uşaqların doğum vaxtını soruşur. Peyğəmbərimiz buyurur ki, biri doqquz aydan sonra, ikincisi isə iyirmi ildən sonra doğulacaqdır. 

613-cü ildə Üveys, 633-cü ildə isə Məhəmməd dünyaya gəlir. 16 yaşında olanda Üveys eşidir ki, Peyğəmbərin bir dişini sındırıblar. Diş çəkənin yanına gəlib 32 dişinin hamısını çəkdirir və cavab olaraq deyir: Peyğəmbərin bir dişi sına mənim dişlərim ağzımda salamat qala, bu, ola bilməz.  Mən dişlərimi ona qurban verirəm.   

Bu hadisə Peyğəmbərə yetişəndə  O, görməzə-bilməzə Üveysə məhəbbət bağladı. Dünyadan köçərkən bir vəsiyyəti də bu oldu ki, xirqəm (üst geyimin altından geyilən sırıqlı paltar)  Üveysə verilsin. Peyğəmbərin vəfatından sonra Əbu Bəkr həzrətləri xirqəni Həzrəti Əli və Həzrəti Ömərə verib Üveyisə göndərir. Onlar Üveysi ərəb ölkələrində üç ay atla gəzib, nəhayət ki, qoyun (bəzi məlumatlara görə Üveys dəvə otarırmış) qırağında tapırlar. Üveysin bir neçə möcüzəsinin şahidi olurlar.  Onlar Üveysi Bəsrə şəhərinə gətirirlər ki, camaat da onu görsün. Burada yerli alimlər Üveysə deyirlər: 

- Biz səninlə din, şəriət barəsində sorğu-sual aparmaq istəyirik. Üveys onlara ardınca gəlmələrini deyib, Bəsrə şəhərinin ortasından axan Dəclə-Fərat çayının yaratdığı Şəttul-Ərəb çayına yetişir. Peyğəmbərin xirqəsini suyun üzrinə atır. Suyun üzü ilə yeriyib xirqənin üstündə oturur. Və deyir: - Gəlin, burada söhbət edək.  Hamı bu möcüzəyə mat qalır.

Həzrəti Ömər və Həzrəti Əli Mədinəyə qayıdıb əhvalatı Əbu Bəkr həzrətlərinə danışır. Əbu Bəkr Üveyisi Azərbaycanın Ərəş mahalına (indiki Ağdaş  rayonu ərazisi) vali təyin edir. Bu fərman yazılanda Üveyisin 20 yaşı vardı. O, ailəsi ilə birlikdə Azərbaycana gəlir, Vağam adlı yerdə məskən salır. 

Qəraninin ikinci arvadı Səlma hamilə idi.  (Üveysin anasının, Qəraninin birinci arvadının adı isə Zeynəb idi.)  Qərani öz vətənində qalır və deyir ki, Səlma azad olsun sonrasına baxarıq. 633-ci ildə Məhəmməd anadan olur.  Peyğəmbər buyurduğu kimi Baba çağrılır. Baba hər iki anasını - Zeynəb və Səlmanı eyni məhəbbətlə sevir. Ögey-doğmalıq qoymur. Baba 10 yaşında olanda Qərani onu mal otarmağa göndərir. Baba mal otararkən göydən qanadlı bir kişi düşür və Babaya deyir ki, məni Allah göndərdi, mən Allahın mələyi Cəbrayılam. Allah buyurdu ki,   sənə namaz öyrədim.  Həzrəti Cəbrayıl 3-4 dəfə gəlib, Babaya namaz öyrədir. Baba namaza elə öyrəşir ki, gündə 17 rükət əvəzinə 100-150 rükət namaz qılır. Sonra Həzrəti Cəbrayıl ona Quranı əzbər öyrədir. Baba 6 ayın ərzində Quranı tam öyrənir. Bundan sonra həzrəti Cəbrayıl 6 il görünmür. 

Bir gün Qərani Babaya deyir: 

-Öğul, gəlsənə Həzrəti Əlini görəsən?! Baba Kufə şəhərində Həzrəti Əli ilə görüşür. Həzrəti Əlinin hüzurundan qayıdandan sonra anasına deyir:

-Düyü Həzrəti Fatimənin mehridir,  Tütyə-təbərrikdir, onu yerə tökmək olmaz, günahdır. 

Bir gün Zeynəb plov bişirərkən süzdüyü düyüdən 5-6 dənəsi yerə düşür. Zeynəb bunu görür, sonra götürərəm deyib, düyü qazanını dəmə qoymaq üçün oradan uzaqlaşır. Baba evə qayıdarkən qapı ağzına tökülmüş düyünü görüb qorxur. Düşünür ki, bunun cəzası ağır olacaq. Elə o an dəhşətli çığırtı eşidilir. Göy guruldayır, buludlar bir-birinə dəyir, bərk külək qopur və Babanı yerdən götürüb, qaldırır göyə. Bir də onu uca dağın başında yerə qoyur.  Bu zaman səs eşidilir:

-Buralara diqqətlə bax, tez-tez bura gəl. Bura sənin axır mənzilindir.  Baba baxır ki, burada heç bir yol-riz yoxdur və yenidən külək  əsir, onu yenidən götürüb evə qaytarır. Bu əhvalatdan sonra Baba ayda bir-iki dəfə öz dağına gedir, gəzib, dolandıqdan sonra geri qayıdır. 

Qərani 81 yaşında vəfat edir. O zaman Üveys 52, Baba isə 32 yaşında idi. Beləcə illər ötdükdən sonra Üveys dünyadan köçür. 

695 - ci ildə Babadağ zirvəsində Baba qeyb olur.

Quba tərəfdən Həzrət Babanın ziyarətinə gedərkən qəbirbə daşlara rast gəlinir. Deyilənlərə görə, daşların biri, Babanın bacısı, biri isə anasıdı. Həzrət Babanın dalıycan gedərkən yolda Allah-Təala onları daşa döndərib. Anasının Babanı axtaran məqamında ağı-bayatılar dediyi rəvayət olunur və həmin bayatılar indiyə qədər də el arasında oxunur. Anası deyir:

 

Aman çaylar, canım çaylar,

Həzrət  Babanı gördüzmü?

Gözlərim yaşla çağlar,

O bir balanı gördüzmü?

 

Çaylar:

Aman, aman canım ana,

Sənə qurban özüm ana.

Həzrət Babanı görmüşük;

Dünən burdan gəlib keçdi,

Əl-üzünü yuyub keçdi. 

 

Anası: 

Aman bulaq, canım bulaq,

Sənə qurban özüm bulaq.

Həzrət Babanı gördüzmü? 

O bir balanı gördüzmü?

 

Bulaq:

Aman, Aman, canım ana,

Sənə qurban özüm, ana.

Həzrət Babanı görmüşük;

Dünən burdan gəlib, keçdi,

Dəstəmazın alıb keçdi. 

 

Bu sual-cavab xeyli davam edir… Bu minvalla çobandan, ağacdan, quşlardan, bulaqdan və nəhayət, dağlardan soruşur. Dağlar deyir ki, bu vaxta qədər Həzrəti Baba sizin idi, innən belə bizimdir». 

 

Yuxarıda qeyd olunan tarixi məlumatlara

 görə şair-publisist Eldar Səfa Şahvələdliyə təşəkkür edirəm.

Müəllif

 

                                 

Babadağ 

 

Proloq

 

Bildiyimiz kimi, ən böyük inanc yerimiz Allahın özüdür. Lakin sitayiş etdiyimiz başqa inanc yerlərimiz - pirlər, ziyarətgahlar da var. Allaha inandığımız qədər onlara da inanırıq. Babadağ da belə inanc, sitayiş yerlərindən biridir. Baba Kuhi ilə Həzrət Babanın arasında 3-4 əsrlik dövr fərqi var. Babadağ Böyük Qafqaz dağları silsiləsində, dəniz səviyyəsindən 3632 metr yüksəklikdə yerləşir. Artıq əsrlərdir ki, bu yer el arasında sınanmış inanjlı ziyarətgahdır. 

Babadağı yalnız yayın ən isti vaxtlarında ziyarət etmək mümkündür. Ta qədimdən bu günə qədər sitayiş etdiyimiz bu dağ silsilələrdən ibarətdir. Əzəmətli görünüşə malik olan bu müqəddəs dağın zirvəsində hətta, bəzən yayda da qar olur. Avqust ayının bürkülü vaxtlarında, qızmar istilərdə bir balaja hava soyuyarsa, bu dağa qalxmaq mümkünsüzləşər. Bu zaman soyuq hətta dağın ətəklərinə qədər gəlib çatar. Buraya yolçuluq edənlər anjaq ilin ən isti aylarında ziyarətlərini reallaşdıra bilərlər. Ziyarətçilər bilirlər ki, bu yolda ölüm də qaçılmazdır. Amma onlar bu yolu istəklə gedirlər. Çünki bu yol müqəddəslik, fəxr yoludur! 

İsmayıllı rayonunun Lahıj kəndinə yaxın, yolun sağ kənarında sitayiş olunan bir ojaq yeri var. Xalq deyimlərinə görə, bu ojaq Məhəmmədin dağa gedərkən əyləşib, dinjini aldığı məkan olub. Allah tərəfindən sevilib-seçilən Məhəmmədin özünün və atının ayaq ləpirləri indiyə qədər hələ də orada olan sal daşın üzərində durur. Ziyarətçilər buranı ziyarət edəndən sonra Babadağı ziyarət etmək üçün Quba istiqamətinə tərəf irəliləyirlər. Babadağın ətəyinə çatanda «Qurbangah» adlanan düzdə düşərgə salınır. Bu, həmin Qurbangahdır ki, Babadağın eşqinə deyilən bütün qurbanlar məhz burada kəsilir. Qurbangahda yolçular gündüz istirahət edir, gejə dağa qalxırlar. Çünki gündüz tək jığır üzərində irəliləyən yolçulara dağ yolu vahiməli görünür və bu, ziyarətçiləri qorxuya salır.

Düşərgədən bir qədər aralı - Babadağın ətəyində tənha bir qəbir - Nənənin qəbri yerləşir. Qəbrin başdaşında belə bir yazı görsənir: Nuh  əshabəsi, Babanın, yəni, Məhəmmədin nənəsi. Nənənin qəbrindən üzü yuxarı başlayan yoxuş yüyrüş yoludur. Bura «Göy yoxuş» və ya «Göy jığır» deyilir. Dağa xeyli qalxdıqdan sonra «Şeytana daş atılan» yer adı ilə məşhur olan uçuruma rast gəlinir. Rəvayətə görə, Şeytan uçurumun kənarında dayanar, ziyarətə gələnləri yolundan azdıraraq uçuruma salarmış. Bunun üçün uçurumun kənarından keçən yolçular bu  yerə mütləq bir daş atmalı, «Allah sənə lənət eləsin, ay kor şeytan» deməlidirlər ki, şeytanın felinə tuş gəlməsinlər, mənzil başına salamat çata bilsinlər.

«Şeytana daş atılan» yerdən xeyli yuxarı dağ silsiləsinin dərəyə bənzər dağdöşünə «Bəd dərəsi» deyilir. Bu yoxuş ən ağır yol silsiləsidir. Bura ziyarətçilərin kələyinin kəsildiyi - belə deyək, yorulub əldən düşdükləri yoxuşdur. Belə ağır dağ yolundan sonra uzun, hamar dağ döşünə çatan yolçular bu yerdə əməlli-başlı dinjlərini alırlar. Bu yerin adı «Uzun yol» adlanır. «Uzun yol»dan sonra «Xarman düzü» (deyilənə görə, Məhəmməd burada taxıl döyürmüş) başlanır. Ziyarətçilər dağda Musa bulağını da görürlər. Xalq deyimlərinə görə, bulaq «Zəmzəm»in bir qoludur. Belə rəvayət edirlər ki, Musa peyğəmbər Babadağda susuzluqdan əziyyət çəkərkən əsasını yerə vurmuş və həmin yerdən su qaynamışdır. Onu da nəql edirlər ki, həmən su hamıya nəsib olmur. Yalnız niyyəti düz, qəlbi təmiz insanlar bu sudan götürə bilərlər. Hava nə qədər münasib olsa da, niyyəti çirkin olanlar nə Babadağa qalxa bilər, nə də Musa bulağından su götürə bilərlər. Bütün bunlardan sonra ziyarətçilər keçilməsi əzablı olan dikdiri - «Sərt yoxuş» adlanan dağ üstü qayanı  aşmalıdırlar. Adıçəkilən bu dağ silsiləsindən sonra - zirvəyə 5 metr qalmış burada «ZİYARƏTGAH» yerləşir.

Babadağda «Xəlifə yolu» deyilən uçurumlu, kəsmə yol da var. Yolun tarixçəsi belədir; Xəlifələrdən biri Babadağa ziyarətə gəlir. Qayıdan zaman yorğunluqdan dağı enə bilmir. Özünü sıldırımlı uçurumdan aşağı atır və gəlib dağın ətəyində qərar tutur. O zamandan həmin uçuruma Xəlifə yolu - «Kəsmə yol» deyirlər. Javan yolçular bu yoldan çox istifadə edirlər. 

Dağda - Xarman düzündə bir-birindən bir qədər aralı 6-7 qəbir yerləşir. Qəbirdə uyuyanlar Babadağ ziyarəti zamanı ölənlərdir. Ziyarət  zamanı ölən olarsa onun jəsədini adətən geri qaytarmırlar, elə dağda da dəfn edərlər. Dağ daşlarından qəbir hazırlayar, öləni elə oradaja daş qalaqlarının arasında basdırarlar. Hər il ziyarətə gələnlər bu qəbirlərin üzərinə bir daş əlavə edər, ölənlərin ruhuna rəhmət dilər, dua oxuyarlar.

Ziyarətçilərdən eşitdiyim maraqlı bir tarixçəni sizə nəql etmək istəyirəm: 

- Vaxtilə ziyarətə gələn insanlar arasında javan bir xanım varmış. O, Babadağa qalxan zaman üzünü dağa - ojağa tutur və deyir:

- Ya Baba, özün bilirsən, mənim yaşayışım nejə ağırdır uşaqdan yana nə qədər zillətlər çəkirəm. Evdə günüm-güzəranım yoxdur. Əgər mənim körpəm olajaqsa məni sağ-salamat bu dağdan endir, yox, əgər bundan belə uşaqsız qalajamsa mənim üçün elə bura yaxşıdır. O zaman SƏNDƏN ölümümü təvəqqə edirəm. Gəlin ojağı ziyarət ebib qayıdan zaman dağda fırtına qopur. Toz-dumandan göz-gözü görmür. Fırtına ötüşəndən sonra ziyarətçilər baxırlar ki, gəlin yoxdur. Sonra  məlum olur ki, gəlin qayadan qopub tökülən daş parçaları arasında qalaraq ölüb. 

Babadağda müjövürçülər də var. Ojağın ziyarət edildiyi bir ay zaman kəsiyi pirdə əyləşən müjövürçülərin Babadağda «oturma» müddətidir. Bu dağın zirvəsində ziyarətçiləri həmin müjövürçülər qarşılayırlar. Ziyarətimiz zamanı elə bizi də onlar qarşıladı. Onlardan  Həzrəti Baba haqqında bildiklərini danışmasını xahiş etdim. Mənə (yuxarıda sizə tanış olan) düyü əhvalatını nəql etdilər. Onu da qeyd etdilər ki, düyü əhvalatı Babadağ rəvayətini Şamaxı ərazisində yerləşən ən böyük inanjlarımızdan biri sayılan Şıx Eyyub ojağının rəvayəti ilə birləşdirir. Hətta onu da dedilər ki, dağın sakini Məhəmməd sağdır, nə vaxtsa zühur edəjək.

Əziz oxujular, Babadağa iki günlük səfərimiz, bu yolda çəkdiyimiz müqqəddəs əziyyətlər haqqında sizlərə danışmaq istəyirəm. 

 

Babadağ məşəqqəti

 

Məxsusi gözəlliyə malik olan Şamaxı rayonunun Şimal-Şərq istiqamətində, səfalı dağların ətəyində balaja, lakin gözəl bir yaşayış məkanı - Talışnuru kəndi yerləşir. Bu kənddə atamın gənjlik dostu, əmi bildiyimiz Abyət kişi ailəsilə birlikdə yaşayır. Ailənin xoş gününə, evin sonbeşik qızının toyuna dəvət almışdıq. Kəndə getmək üçün kəndin ətəyində yerləşən çayı keçmək lazım gəlirdi. Qış aylarında çox vaxt daşan seldən çayı keçmək, kəndə girmək müm­künsüzləşir. Bürkülü avqust ayı olduğu üçün dağların suyu azalmış, çayı keçmək asanlaşmışdı.

Heç bir maneə olmadan çayı keçib, kəndə daxil olduq. Toyda kiçik qardaşımdan eşitdim ki, sabah Şamaxı sakinləri Babadağa səfər edəjək. 

Bir neçə dəfə Babadağ ziyarətndə olduğuma baxmayaraq, yenidən bu dağı ziyarət etmək arzusunda oldum. Qərar verdim: -Mən də gedəjəyəm! 

Elə həmin gejə, toy qutarandan sonra Şamaxıya qayıtdıq. Babadağa getmək ümidi ilə özümdən yaşja kiçik bajım Sevdanın evində gejələdim. Qardaşım Səfər də mənimlə bu ziyarətə getmək arzusunda olduğunu bildirdi. Sevda bizim üçün yol tədarükü görməyə başladı. Qalın caket, şalvar, yun şal, jorablar, bir sözlə, əlinə keçən isti paltarları idman çantasına doldurdu. Yolda yemək üçün azuqə qoydu. 

 -Bajı, zəhmət çəkmə, «Qurbangah»da kəsmək üçün, ziyarətçilərlə birlikdə qoyun alajağıq - desəm də, Sevda mənə qulaq asmadı. Əlinə keçən azuqələri çantaya doldurdu.                       

Avqust ayı olmasına baxmayaraq, əsən külək payız havasını xatırladırdı. Məlumat bürosunun verdiyi xəbərlərə qulaq asmadığım üçün sabah havanın nejə olajağından xəbərsizdim.   

Güjlü külək gejə yarı daha da güjləndi. Vıyhavıyla əsən küləyin uğultusu qulaqlarımda əks-səda salır, məni yatmağa qoymurdu. Amma mənimlə bir otaqda yatanların küləkdən xəbərlərləri belə olmadı. 

Sabahkı səfəri xəyalıma gətirdim. Qorxurdum ki, havanın sərtliyi üzündən Allah eləməmiş səfərimiz baş tutmaya bilər. Havanın dəyişməsi qanımı qaraltmışdı. Məni narahat edən başqa səbəb də vardı: - Görəsən, belə havada ağır səfərə dözə biləjəyəmmi?  Buna baxmayaraq, qəti qərarımı vermişdim. Getməliydim!

Yatmaq ümidi ilə gözlərimi yumdum. Nə vaxt yatdığımı bilmədim. Küləkli gejənin alatoranlığı içərisində taqqıldayan bir səs süzülərək yatağıma hopurdu. Pənjərə laylarının divara çırpılarkən çıxartdığı səs məni şirin yuxudan elədi. Gözlərimi açdım. Güjlənən külək pənjərənin jəftəsini yerindən çıxartmışdı. Ərinjək yerimdən qalxdım. Pənjərəni bağlayıb, yatağıma uzandım. Yata bilmirdim. Yuxu sanki gözlərimdən qaçaq düşmüşdü. 

Səhərə az qalırdı. Küləklə çarpışan buludların aydınlığı sabahın tezliklə açılajağından xəbər verirdi.

Sevdanın səsi eşidildi, bizi çağırırdı:

-Mələk, qalx, vaxtdır, gejikirsiz. -Üzünü Səfərə tutub: - Səfər, ziyarətə gedənlər sizi gözləyirlər. Jaamatı ləngitməyin, eyibdir, tələsin, - deyib, otaqdan çıxdı. 

İşıqlar keçmişdi. Hava hələ tam açılmadığından, kor adamlar kimi qaranlıqda əlimizi çaprayının başına sürtüb, paltarımızı axtarmağa başladıq. Bu zaman Sevda əlində yanan şamla otağa qayıtdı. Şam işığı otağın qaranlıq divarına düşərək, qəribə olsa da divarda dağ görüntüsü yaratdı. Bu görüntü bizi Babadağ səfərinə tələsdirdi. Paltarlarımızı tapıb, geyindik. Həyətə endik. Hava heç də ürəkaçan, səfər üçün münasib deyildi.  Bu azmış kimi, yağış da bir tərəfdən çiləməyə başladı.

 

 ***

 

QAZ-53 markalı maşın nərildəyə - nərildəyə yoxuşu qalxırdı. Mühərrikdən çıxan səs hərdən zəifləyir, zarıyan adamın səsini xatırladırdı. Maşın üzüyuxarı, dikdirə qalxıb, təpənin başında dayandı. Maşının yolu ziyarətgah, yükü isə Həzrət  Baba ziyarətçiləri idi. 

Şofer, qardaşım Eyvaz idi. Hövsələsi dar, səbrsiz olmasına baxmayaraq maşallah, nər kimi qüvvəli igid, lazım gəlsə yeddi javanın yükünü çəkə bilən oğlandı. İllərdir ki, Babadağ ziyarətinin yolçuluğu zamanı ziyarətçilərə bələdçilik edirdi. Bəzi hallarda o da dağa qalxar, Babanı ziyarət edərdi. Amma bu dəfə biz dağa onsuz qalxmalı olduq . 

Güjlənən, aramsız yağan yağış bizi narahat etməyə başladı. Eyvaz ehtiyat üçün götürdüyü çadır örtüyü yolçuların köməkliyi ilə maşının yük yerinə çəkdi. Maşın Lahıjın silsiləli əsrarəngiz dağlarını ötərək, gedəjəyimiz yolu yarı etdi. İsmayıllı rayon ərazisinin çox hissəsini geridə qoyan maşın yaylaqlarda məskunlaşan tərəkəmə yataqlarına yaxınlaşırdı. Qurbangahda kəsiləjək qoyunu almaq üçün Eyvaz maşını həmin yerdə saxladı, uzaqda - boz yamajın ətəyində görünən çobanı fitləyərək salamladı, ona əliylə - yaxınlaş! - işarəsi etdi. Çox keçmədi ki, çoban sürüsü ilə birlikdə maşının yaxınlığında hazır oldu. Kəsilmək üçün alınajaq qurbanlıq qoyunun sövdələşməsinə başladılar. Səslərini eşitməsək də, alver sevdasının baş tutmadığını hərəkətlərindən aydın etmək çətin deyildi. Deyəsən, qiymətdə razılığa gələ bilmirdilər. Xeyli mübahisədən sonra Eyvaz üzünü maşındakılara çevrirərək hündür səslə: 

- Ayə, kimdə yemiş var? Varsa, gətirin çoban üçün. Ağsaqqal bu yay yemiş nübarı etməyib - dedi. 

Maşının kabinəsində əyləşmişdim, kabinənin qapısını açıb, yük yerində olan Səfəri səslədim:

- Səfər, Sevda zənbilə iki yemiş qoyub, böyüyünü ver çobana.

Qoyunun qiymətindən narazılıq edən çobanı bir yemişlə razı salan Eyvaz aldığı qurbanlığı  sürüdən aralayıb, çəkə-çəkə maşına tərəf gətirdi.

 

***

 

Quba və İsmayıllı ərazisini əzəmətiylə ayıran Babadağa artıq az qalırdı. Yağış hələ kəsməmişdı. Yük yerinə çəkilmiş çadırın üzərinə tökülən yağış qəribə səslər çıxarır, nağara səsin xatırladırdı. Sanki kimsə nağara çalırdı. Yağışdan narazı qalan yolçular başlarını bulayaraq, bəxtlərindən gileylənirdilər. 

Girdmançayın bir neçə qolunu aşaraq Babadağın ətəyində, çayın səthindən xeyli yüksəklikdəki «Qurbangah» düşərgəsinə yetişdik. Çayın sahilində yerləşən bu yer böyük düzənlik olduğundan, yolçular yalnız burada düşərgə salırlar. Düzənlikdən üzüyuxarı, dağa tərəf ayrılan jığır İsmayıllı səmtindən Babadağa qalxan yeganə yoldur. Ziyarətçilər məhz bu yoldan Babadağa start götürürlər. Yağışın güjlənməsinə təəssüf hissi keçirə-keçirə: - Başqa çıxış yolumuz yoxdur, dağa çıxmalıyıq, - deyən ziyarətçilər günorta dağa qalxmağı fikirləşirdilər. Yağış kəsmədiyindən, alınan qurbanlıq da kəsilmədi. 

Hava soyuq və şaxtalı - belə havada gejə dağa qalxmaq axmaqlıq olardı. 

Dağa qalxan jığırın bir üzü dağa dirənsə də ikinji üzü dərəyə, sıldırımlı uçuruma axarlı idi. Bu səbəbdən, yolçular sıldırımlı uçurumdan keçən zaman gözləri qaranlıq gətirib uçruma yıxılmasınlar deyə, dağa əksər halda gejələr, adətən, ay doğandan sonra, ay işığında qalxırlar. Yağış kəsmədiyindən bu dəfə bu qayda pozuldu. Hava qış havasından geri qalmırdı. Belə havada gejə yola çıxmaq ölümü gözə almaq demək idi. Gejə dağa qalxmaq istəyi bizi ən azından dağda azmaq təhlükəsi ilə üz-üzə qoya bilərdi. Buna görə də ziyarətçilər dağa gündüz qalxmaq  qərarı verdilər.

Yağış imkan vermədiyindən ziyarətçilər kişili-qadınlı maşının yük yerindəjə paltarlarını dəyişdilər. Gündüz saat 1-də, yağışın müşayiəti ilə Babadağ yürüşü başlandı. Biz dörd nəfər  - böyük qardaşım Eyvazın həyat yoldaşı Kəmalə, kiçik qardaşım Səfər və bajımın həyat yoldaşı Rasim və mən artıq yüyrüşə hazır idik. Amma tələsmədik. Bizdən əvvəl yola düşən ziyarətçilərə tamaşa etdik. Ziyarətçilər gözdən itəndən sonra: - Allah Məhəmməd Ya Əli - deyərək yola düzəldik. Qurbangahdakı  maşınların arasından adlayıb, birinji aşırımı asaraq təpəyə sarı səmt aldıq. Girdmançayı keçdik və çayın əks tərəfində yerləşən Həzrət Babanın nənəsinin küməbzinə yetişdik. Gümbəzlə Qurbangahın arasında olan məsafə ayaq ölçüsü ilə 10-15  dəqiqəlik yol olardı. Kümbəzə çatanda əynimizdəki paltarlar büsbütün su içərisində idi. Əvvəljə nənənin qəbrini ziyarət etdik. Sonra Allahı köməyə çağıraraq Babadağın ətəyindən üzüdağa dırmanmağa başladıq. 

Gejə dağa qalxan ziyarətçilər artıq geri qayıdırdılar. Qayıdanlar arasında soyuğa dözməyib, yarımçıq geri dönənlər də vardı. Geri qayıdanlardan bəziləri: 

- A bajı, getməyin, yuxarıda - dağda tufan var. Geri dönün!  - deyə xəbərdarlıq edirdilər. 

Jüssəli bir kişi:

-Getmək mümkünsüzdü, biz kişi xeylağı qalxa bilmədik, siz qadın xeylağı heç çıxa bilməyəjəksiniz, qayıdın, yolda  qırılarsınız - dedi.

Yolçulardan bəzilərisə bizə ürək-dirək verir: -Allah Kərimdir, bəlkə siz qalxa bilərsiniz, - deyə dağa qalxmaq üçün bizə ruh verirdilər.  Xeyli irəlilədikdən sonra dağ döşündə qurulmuş bir çadıra rast gəldik. Babadağa yaxın kəndlərin javan sakinlərindən bir neçəsi havanın soyuğluğunu fürsət bilib, qazanj məqsədiylə yolüstü, dağda qurduqları jadırın yanında samovar çayı hazırlayıb, yolçulara satırdılar. Şaxtadan istifadə edərək, çayçılar çayı yolçulara baha qiymətə sırıyırdılır. Soyuqdan donan yolçulardan bəziləri satın aldıqları çayı qızınmaq üçün əl-ayaqlarına tökürdülər. 

Yağış altında çay içmək asan məsələ deyilmiş. Əllərimiz donduğundan stəkanı barmaqlarımız arasında güjlə saxlayırdıq. Birdən ağlıma belə bir fikir gəldi; burada itirdiyimiz vaxtı yola sərf etsək daha məsləhətlidir. Üzümü Səfərə tutdum:

- Səfər, vaxtımız hədər gedir. Çayı boşaldın əllərinizə, əlləriniz isinsin, gedək! 

Səfərgil yerindən tərpənmək istəmədilər. Amiranə səslə: - Vaxtımızı itiririk, getdik! - deyib, birinji olaraq özüm əlimdəki çayı əllərimə boşaltdım. Yaşja onlardan böyük olduğumçün ixtiyarsız liderliyi ələ keçirtmişdim. 

Dağa dırmandıqja yüksəklikdə hava çatışmazlığı hiss edilirdi. Dağda soyuq sərtləşdiyindən irəliləməyimiz çətinləşirdi. Qarşıdakı maneələri adlayaraq, çətinliklə də olsa yavaş-yavaş aşıb «Göy yoxuşa» çatdıq. 

«Göy yoxuş»da geri dönən ziyarətçilərə rast gəldik. Vəziyyətləri ajınajaqlı idi. Yolçuların bəzilərinin ayaqqabısı, caketi, şalı, penjəyi, bir sözlə, yağışın islatdığı geyimləri dağ yolu boyunja atılıb qalmışdı. Vəziyyət o qədər ajınajaqlı idi ki, hətta ağızları belə söz tutmurdu. Yolçular donmuş əllərini ağızlarına təpir, nəfəsləri ilə əllərini isitmək istəyirdilər.

Dağa qalxanlardan 40-45 yaş həddi arasında olan sağlam kişilər belə yolun ağırlığına dözməyib geri qayıtmaq məjburiyyətində qalırdılar. Dağyuxarı qalxan yolçulardan bəziləri Allahı köməyə çağırır; Allah-Allah!- deyərək, zikr döyürdülər.

 

***

 

«Şeytana daş atılan» yerə çatanda artıq əldən düşmüşdük. İslanmış paltarlarımız bizimdə əynimizə ağırlıq edirdi. Alt paltarımızdan axan yağış suyu baldırımızı yalayaraq ayaqqabımızın içinə dolurdu. Əynimzdəki caketin qollarından tökülən su sanki, dolçadan əndərilirdi. Getdikjə güjümüz azalırdı, amma dağa qalxmaq həvəsimiz azalmırdı. 

Dağda az yolçu qalmışdi. Taqətləri tükəndikjə  bu səfəri  başa çatdıra bilməyəjəklərini anlayır və geri qayıdırdılar. «Şeytana daş atılan» yerdə nəfəsimizi dərmək qərarına gəldik. Onunçün bir az ləngidik. Burada bizdən başqa yalnız bir neçə adam gözə dəyirdi. Bir sözlə, dağda adam barmaqla saylajaq qədər qalmışdı. 

Şeytana daş atdıqdan sonra, dayandığımız yerdən üzüaşağı, dibi görünməyən sıldırıma nəzər saldıq. Dağa çökən dumanın  sıxlığından göz-gözü görməsə də uçrumun çox dərin və qorxunj olduğunu hiss etdik. Duman bizi dağın döşündə gizlədirdi. Bir-birimizi güjlə görürdük. Yolçulardan bəzilərini ta gəlib bizə toxunana qədər dumandan seçə bilmirdik. Ehtiyatlı olmalıydıq ki, geri qayıdanlarla toqquşub, dərəyə aşmayaq. Dağın yüksəklyi artdıqja soyuq da kəskinləşirdi. İslanmış paltarlarımız əynimizdə sırsıra bağlayırdı. Qalın paltarlar bizə yükdən başqa bir şey deyildi. Donmaq təhlükəsi vardi. Bu, Həzrəti Babanı (əstəğfürullah) ziyarət etməkdən çox, inada durub ölümlə pənjələşmək, Əzrayıla ajıq vermək idi sanki.

Dünəndən dağa qalxan bir yolçuya rast gəldik. Halı ajınajaqlı idi. Ziyarəti qəbul olmuş yolçuya Kəmalə gözaydınlığı verərək: 

- Ay qardaş, çox  şükür, belə havada dağı ziyarət edə bilibsiniz. İnşallah, sağ - salamat geri də qayıdarsınız.  Allah ziyarətinizi qəbul etsin! - dedi. 

Soyuqdan ağzında dili zorla qatlanan ziyarətçi şaxtadan jadarlanmış dodaqlarını güj-bəlayla aralayaraq təşəkkürünü bildirmək istədi. Lakin çaşdığından tamamən yanlış söz - təşəkkür əvəzinə:  - Allah sizə də qənim olsun! (əslində sizə də qismət olsun demək istəyirdi) dedi. Soyuqdan özünü itirmiş yolçunun javabı bizi güldürdü. Onun halına ajıyan Kəmalə:

- Yazıq, əlhəmin çaşdırıb, inanmıram ki, salamat geri dönsün. Yenə də Allah köməyində olsun! - dedi.

Yolu  hələ yarı etməmişdik. Artıq ayaqlarımız yerlə sürünür, yeri çətinliklə tuturdü. Başımızı yuxarı qaldıra bilmirdik. Toyuqfason, üzümüzə çırpılan şaxtadan qorunmaqçün başımızı qoltuğumuzdan çıxartmırdıq. Tez-tez ayaqqablarımızı soyunub, içərisinə dolan suyu boşaldırdıq. Ağırlıq etdiyindən geyimlərimizdən bəzilərin çıxardıb atmışdıq. Üst geyimlərimizin tez-tez suyunu sıxır, yüngülləşdikdən sonra yenidən yaş-yaş geyinirdik. Taqətimiz tükənmək üzrə idi. Donmamaqçun uşaqları yolda dayanmağa qoymurdum. 

-Tez olun! - deyə onları insafsızjasına üzüyuxarı qovur, nəfəs almağa imkan vermirdim. Beləjə, dağı jırmaqlaya-jırmaqlaya üzüyuxarı dırmanırdıq. Uşaqların amanının kəsildiyini görüb, bir balaja insafa gəldim. Dayandım. Dayanmaq bizə baha başa gəldi. Sonradan hər beş-on addımdan bir dayanmaq məjburiyyətində olurduq. Uşaqların tamamilə taqətdən düşdüyünü görüb:

- Əgər sizə çətindirsə, nə qədər ki  gej deyil, qayıda bilərsiz - deyib, üzlərinə baxdım. Nə javab verəjəklərini onsuz da bilirdim. Amma bu təklifi etməliydim. Kəmalə hamıdan əvvəl dilləndi:

-  Mən Allah qoysa, mütləq dağın zirvəsinə qalxajağam! - dedi. Mələk, özün qayıtmırsan, bizə niyə qayıt,  deyirsən?! 

-Deyirəm, bəlkə utanırsız, geri qayıtmaq istədiyinizi dilinizə gətirə bilmirsiniz? 

-Mən seyid qızıyam, ibadət yolundan, ziyarətdən geri qayıtmaram. - Onun fikrinin qəti oluğunu bilib, üzümü Səfərə çevirdim. Səfər ona baxdığımı görüb:

-Mənə bir söz demə. Bu qədər yolu əzabla qalxmışıq. Deyirsən, yarı yoldan qayıdaq? Rasimi bilmirəm, mən qayıtmayajağam! 

- Mən də qayıtmayajağam. Nə olsun ki çətinlik var, İnşallah gedəjəyik! - dedi Rasim. 

- Mən bu yolun yolçusu olmuşam, siz bilmirsiz, yolun çətinliyi hələ qarşıdadır. 

Səfər dilləndi:  

- Elə şey yoxdur, nejə yəni, səni tək qoyub geri qayıdaq? Mən iyirmi yeddi yaşlı, javan oğlan qayıdım, sən məndən yaşja böyük, üstəlik də qadın xeylağı gedəsən? Bizə gülməzlər?! Mələk, bizə məsləhət verirsən, sən bir özünə bax! Yorulmusan, özündən xəbərin yoxdur! 

- Mənnən işiniz olmasın, - dedim. Amma xəbəriniz olsun, yolun ağırlığı qarşıdadır, bir azdan gün də batajaq. Hələ… - Kəmalə sözümü yarımçıq kəsib:

- Onda vaxtımızı itirməyək. Ya Allah! deyib, yola davam etdi. Heç bir söz əlavə etmədən arxasınja düşdük. 

Qəribə idi. Avqust ayının axırında qırovlu qar yağmağa başladı. Ayaqlarımız sözümüzə baxmırdı. Nə yaxşı ki, Qurbangahda əlimizə qalın ağajdan əsa götürmüşdük. Bəlkə də bu əsa olmasaydı, dağı qalxa bilməzdik. Kəmaləylə mən qadın olduğumuzçün güjümüz kişilərə nisbətən tez tükənirdi. Nəfəsimizi çətin alırdıq. 

Hələ dağı təzə qalxmağa başlayanda Kəmalə bir litrlik plastik qab tapıb götürmüş, qayıdan zaman;  - qismət olsa, bu qabda Musa bulağından «Zəm-Zəm» suyu gətirəjəm, demişdi. Soyuq barmaqlarını nejə dondurmuşdusa boş kola qabına güjü çatmadı:

- Bajı, daha barmaqlarımın güjü qalmayıb, qabı əlimdə saxlaya bilmirəm. Neyləyim bunu, atım? Anjaq su götürmək də istəyirəm axı.

- Yox, atma, ver, mən götürərəm. - Heç on dəqiqə çəkmədi ki, boş kola qabı daşımağın necə çətin olduğunu anladım. Adama elə gəlirdi ki, götürdüyü boş plastik qab deyil, daşla dolu ağır bir zənbildir. 

 

***

 

Dörd-beş saat olardı ki, üzüyuxarı yol gedirdik. Amma bizə elə gəlirdi ki, bir ildir dağdayıq. Qarşımıza çıxan kişi ziyarətçilərin birindən soruşdum:

- Zirvəyə çoxmu qalıb?

- Hələ çox var, deyən kişi məni yamanlayaraq: 

-Ay bajı, qadınlığınla başını kişi işinə soxursan. Nə var düşmüsən bu dağın yoluna?! Belə havada heç kişilər dağa qalxa bilmirlər, onda qalmış zənən xeylağı ola. Bir halına fikir ver, bu halnan guya ki, zirvəyə qalxa biləjəksən?! Qarşıda hələ «Bəd dərəsi» durur. Ay-hay, çətin oranı keçərsən! - dedi.

Kişinin sözləri xətrimə dəysə də javab qaytarmadım. Ürəyimdə: - Keçəjəm, mütləq keçəjəm! - dedim. Yolçunun məni danlamasından sonra əllərimi göyə qaldırıb hündür səslə:

- Ya Həzrət Baba, SƏN özün şahidsən ki, bu yola çıxanda ürəyimdə hansı (bu, mənim gizli mətləbim idi ) niyyəti tutdum. Bu zirvəyə  gəzməkçün deyil, SƏNİ ziyarət etməkçün yolçuyam!  Ya Həzrət Baba, SƏN də mənə kömək et. Öldü var, döndü yoxdu, qalxajağam! Amma bu yolda ölmək istəmirəm. Yolun yarısın əzabla qət etmişik, ijazə ver, ardını da gedək - dedim.

 

 ***

Səfərgil məndən çox qabaqda gedirdilər. Amma onları görürdüm. Təkjə Kəmalə gözümə dəymirdi. Fikrimjə, mənzil başına hələ çox qalırdı. Kəmalənin ziyarətgaha çatmaq ehtimalı az idi. Rasim Səfərdən geridəydi. Onu səslədim:

- Rasim, ay Rasim! 

Külək sözümü ağzımdan alıb, dağın yüksəkliyinə qaldırdı. Səs Rasimə çatmadı. Boğazımı arıtlayıb, yenidən onu səslədim. Səsim bu dəfə də mənzilə yetmədi. Mənə elə gəldi ki, bu dəfə külək səsimi ağzımdan alıb üzü geri qovdu. Əlimi ağzımı qoyub, hayladım. Bu dəfə səs ünvanına yetişdi. Rasim ayaq saxladı. Boğuq səslə javab gəldi:

- Burdayam, nədi?

- Kəmalə hanı?

- Rasim:  

- Onu görürük, qarşıda gedir.                              

Hava qaralmışdı. Duman qatılaşırdı. Qaranlıq və duman jığırdan aşmaq ehtimalı yaradırdı. Artıq Səfərgili görmürdüm. Donurdum. Fikirləşdim;  - Deyəsən, tamamilə donuram ax?! Səfərgil də uzaqlaşıb, getdilər. 

Qorxudan Səfəri səslədim:

-Səfər... r …Səfər hey-y..y…

Səsim uğuldayırdı. Deyəsən, şübhələrim düz çıxırdı. Onlar məni qoyub getmişdilər. Daha məni eşidə bilməzdilər. Doğrudan da donurdum. Qəribə idi. Donduğum halda janıma üşütmələr gəlirdi. Bu, qorxu üşütməsi idi. İçimdən ağrılı bir hiss keçdi, mənə elə gəldi ki, içimdə nə isə qırıldı. Bunun nə olduğun anlamalıydım. Ümidim qırılırdı, deyəsən. Qorxdum. Var  güjümlə bağırdım: 

-Rasi…m, ... Səfər…r … 

Yenə javab gəlmədi. Qaranlıqda bir kişi səsi eşidildi: 

-Bajı, niyə qışqırırsan, qaranlıqdan qorxursan? Üzü yuxarı gedirsən, yoxsa qayıdırsan?

Sevindim. Burada kimsə varmış. Nə yaxşı! Anjaq özümü o yerə qoymadım:

- Yox, qorxmuram! Qayıtmıram da, qalxıram. Bizimkiləri səsləyirəm.

Yolçu ajınajaqlı vəziyyətimi görüb: - Al, mənim əljəyimi geyin, islaq olsa da, barmaqlarını donmaqdan qurtarar. Mən qalxa bilmirəm, geri qayıdıram, qoy əljək səndə qalsın.

Kişinin verdiyi əljək tezliklə məni yordu. Barmaqlıqlarına su dolaraq ağırlıq edir, əllərimdən aşağı sallanır, əlimi də aşağı dartırdı. Dəridən olan əljəyin suyunu boşaltmaqdan bezdim. Heç buna güjüm qalmamışdı da.  

Nə qədər vaxtın ötdüyünü artıq ayırd edə bilmirdim. Bizimkilər yenə yadıma düşdü. Onları haylamaq üçün güjümü itirmişdim. Əljəyin suyunu boşaltmaq iqtidarında olmayan adam üçün əlbəttə ki, bağırmaq, kimi isə haraylamaq müşkül məsələ idi. Donmaq üzrə olan, taqətsiz  ayaqlarla özümü onlara çatdırmaq lap mümkünsüz idi. 

-Allah Kərimdir! Bir təhər gedəjəyəm, deyə ağırlaşan ayaqlarımı əllərimin köməyikliyi ilə hərəkətə gətirdim. Hə, deyəsən, doğrudan da yavaş-yavaş buzlaşıram. 

Fikirləşdim: - Donsaydım, əzabdan qurtulardım. Qara düşünjələrlə yol getmək əzabmış, İlahi! Amma gedirdim, addım-addım olsa da…

Səfərin qırıq-qırıq səsi küləyin vıyıltısı ilə birlikdə qulaqlarıma doldu. Qorxum əbəsmiş. Onlar məndən uzaqda deyillərmiş.  

 

***

 

Çiyinlərimiz sallanaraq özümüzə böyük yük olmuşdu. Əynimizdəki paltarın altından şırhaşırla axan su arxadan baldırlarımızı cırmaqlayır, daha sonra süzülüb dabanlarımızdan çıxırdı. Ayaqqabılarımıza dolan suyu boşaltmağa artıq ehtiyac yox idi. Onsuz da bir-iki dəqiqəyə yenidən dolacaqdı.

Babadağ artıq gözlərimə «Ölüm» dağı kimi görsənirdi. Dağda yağan qarı isə kəfənə bənzədirdim. Mənə elə gəlirdi ki, bu qar bizim kəfənimiz olacaq. Özü də appaq, tərtəmiz, bəlkə də Babadağda heç kəsin indiyə qədər geyinmədiyi müqəddəs kəfən. 

Maraqlıda olsa, yağışla birlikdə yağan qar qaya parçaları üzərinə qonur, elə o andaca da islaq qaya üzərində əriyib yoxa çıxırdı. Qəribə idi. Qarla, yağış, birlikdə yağırdı. Elə bil təbiət var qüvvəsini soyuğa həsr edərək qəsdimizə durmuşdu. Yağan yağış göydəcə qırova çevrilir, üzümə çırpılır, yanaqlarımı kəsirdi. Şaxtanın ucbatından yol ikiqat çətinləşirdi. Elə yorulmuşdum ki, artıq bir addımdan bir dayanır, nəfəsimi dərirdim. Ağaca dönən, bərkiyən paltarlar içərisində Əzrayıla can təslim etmək  təhlükəsi hər an mümkün idi. Bədənim əziyyət çəkir, soyuğun təsirindən ətim yanıq kimi göynəyirdi. Dərim əcaib rəngə düşmüşdü. Elə bil əvvəlcə təndirdə yandırılıb, sonra da dondurulmuşdum. Artıq dirənmişdim, addım atmağa taqətim yox idi. Gümanım təkcə Allaha qalmışdı. 

Kəmalə çətinliklə olsa da köməksiz,  özü gedə bilirdi. Dərd mənim dərdim idi. Nə gedə bilir, nə də onlar mənsiz gedirdilər. Dirənib yolda qalmağım, onları da ölümlə üz-üzə qoyurdu. Bəlkə yaşca onlardan böyük olduğumçün gücüm də onlardan tez tükənirdi? Bəlkə də... Səfər qolumdan tutaraq məni tələsdirir, dayanma, gəl! - deyirdi.

- Gəlirəm, siz dedin, dedim.

- Yox, bajı, tez ol, gəl, donrsan! Səy göstər!

- Mən sizinlə ayaqlaşa bilmirəm, siz gedin, mən yavaş-yavaş gələjəm!

- Yox, Mələk, belə olmaz! Özü də mənə bir də get demə! Səni qoyub gedə bilmərəm. 

Yeriməyə jəhd etsəm də bajarmadım. Səfər qolumu çiyininə aşıraraq məni kürəyinə söykədi. Arxasınja dağyuxarı çəkməyə başladı, sanki o, məni sürüyürdü. Yorğun olduğundan yorulub əldən düşmüş «jəsədimə» güjü çatmırdı. Müqavimətini itirdi, ayaq üstə dura bilməyib, bükülmüş dizləri üstə mənqarışıq yerə çökdü. Çiyni üstünə yıxıldım. Çiynindən tutub, qalxmaq istədim. Qoymadı. Məni çiyinlərindən düşürtməyərək dizin-dizin sürünməyə başladı. Belə getmək  əzab olsa da gedirdi.  

- Səfər, sən Allah, məni burax, dedim. - Javab vermədi. 

O, sürünməyinə davam edirdi. Qaya daşına dönmüş penjəyinin çiyinlərindən tutub silkələdim:

- Adə, məni burax, burax dedim, sənə! 

- Sakit  dur, - dedi. - Qarşıda gedən  Rasimi güjlə eşidiləjək səslə çağırdı:

- Rasim, gəl kömək et, güjüm çatmır. 

Rasim geri qayıtdı. 

Səfər: -Gir o biri qoluna- dedi. - Hərəsi bir qoluma girib, köməkli, məni bir az da «sürüdülər». Bu, əziyyəti onlara vermək istəmədiyimdən Səfərə: 

- Məni buraxın, özünüz də çıxın gedin! -dedim. Qorxub eləmə. Nə də özünü darıxdırma, donmayajam, bilirəm. Yavaş-yavaş yeriyəjəm. - Qarşıda görünən qayanı göstərib; - O qayanı gorürsən, dedim, ora çatıb daldalanajam. Gedin,  sizi burada ləngitməklə dondura bilərəm. Çıxın gedin! 

Səfər mənə qulaq asmaq istəmədi.  Qolumdan tutub:

- Gəl, görüm hələ bir yeriyə biləjəksənmi?  

Janımda təpər hiss etmirdim. Biliridim ki, yeriyə bilməyəjəm. Buna baxmayaraq inadkarlıqla:

-Yeriyəjəm, qolumu burax!  - dedim.  Özünüz də çıxın gedin.

Səfər: - Mələk, dəli olmusan? Səni belə qoyub getmək…? Heç ağlına da gətirmə!

- Gedin, gedin! - deyə bağırdım.

Kəmaləylə Rasim bir söz demədən aralandılar. Lakin Səfər yerindən tərpənmədi. 

Səfərin yarpaq kimi titrəyən vüjuduna, gömgöy göyərən üzünə, şaxtadan neçə yerdən partlamış dodaqlarına, partlamış dodaqları arasında görünən qan laxtasına baxdıqja ürəyim parçalanırdı. Ürəyimdə Allaha yalvarırdım: - Ya Rəbbim, özün kömək ol! Bizi sağ-salamat mənzilimizə çatdır! Mənə rəhmin gəlməsə də, Səfərin ajınajaqlı halına rəhm et! 

Səfəri, yoluna davam etməsi üçün mütləq ajılamaq lazım gəlirdi, yoxsa getməyəjəyinə əmin idim. Onunçun üzümün ifadəsini yalandan dəyişərək sərt halda: 

- Nə baxırsan üzümə, çıx get də! 

Səfər yazıq görkəmdə: - Getmirəm! - dedi. 

-A qardaş, mənə bitişik deyilsən ki, çıx get də! Saqqızsan? Mən gedə bilmirəm deyə, sən də yolundan olmayajaqsan ki?!  - O, kövrəldi, ürəyim dözmədi, yumuşaqjasına:

-Qardaş, başına dönüm, get! Vallah, qorxma, mənə heç nə olmayajaq. Janımda təpər hiss edirəm. Asta-asta gələjəm. Get, başına dönüm, get! Onsuz da bu jığırda qoşa getmək mümkün deyil.

Səfər diqqətlə üzümə baxıb, başını sinəsinə əydi. Yəqin məni atıb gedəjəyi üçün utandı. Başını sinəsindən qaldırmadan, ağırlaşan çiyinlərində xəjalət yükü daşıyırmış kimi ləngər vura-vura məndən aralandı. 

 

 * * * 

 

Diz üstə - yerə çökmüş vəziyyətdə qalmışdım. Güjümü toplayıb əllərimi yerə dayadım. - Ya Allah! - deyib, asta-asta mənə jəhənnəm vadisini xatırladan, mənə sanki düşmən kəsilən dağın sürüşkən yaxası ilə qalxmağa başladım. Yarıbükülu halda olsa da qalxdım. Əllərim dizlərimdə, qoja qarılar kimi əyilmiş vəziyyətdə bir xeyli irəlilədim. Yenidən yoruldum. Azajıq dayanmaq istədim, amma dayanmadım. Özümü bir balaja dikəldərək yenidən adım-adım yetişmək ümidi ilə yanıb-qovrulduğum ünvana sarı yeridım. Qaranlıqda dağ adama nejə də vahiməli görsənirmiş! Daldalanmaqjün özümü qarşıdakı qayaya çatdırmalıydım. Sifətimdə göynərti hiss etdim. Əlimi üzümə çəkdim. Şaxta üzümü yumruqlamışdı - yanaqlarım göz dəymiş kəhrəba munjuğu kimi çatlatmışdı. 

Qarşımda sıldırımlı dərə varmış. Deyəsən, «Bəd dərəsi»nə çatmışdım. Dərədən aşağı boylandım, bu könədələn vadini ağzı açıq əcdahaya bənzətdim. Mənə elə gəldi ki, bu əcdaha məni udmaq üçün fürsət gözləyir. Gözlərimi qapadım. Geri çəkildim. Yenidən sığınajaq yeri bildiyim qayaya sarı boylandım. Oraya çatmaq üçün hələ bir az da yol qət etmək lazım gəlirdi.  

Yerə oturdum. Soyuq damarımı dürtmələdi. Donmamaq üçün hərəkət etmək lazım idi. Ayağmı tərpətmək istədim. Lakin ayaq üstə dura bilmədim. Zəifləmiş ayaqlarımı əllərimlə düzəldərək iməkləməyə başladım. İməkləmək kara gəldi. Ən azından bununla donmaq təhlükəsini özümdən uzaqlaşırırdım. Yenə qayaya sarı boylandım; «Ümid qayası»na! Mənə elə gəldi ki, qayaya yaxınlaşdıqja o, məndən uzaqlaşır. İradəm tükənirdi. Özümü ələ alıb:

-Döz, hər şey yaxşı olajaq! Qayaya, lap ziyarətgaha da çatajasan. Ziyarət edəjək, hətta dağdan enəjək, evinə belə gönəjəksən. Döz! Bütün bunlara nail olmaq üçün döz!                                              

 

 ***

 

Bu da qaya - mənim «Ümid» qayam! Bu qayanın altındakı oyuğa sığındım. Tufan buranı az tuturmuş. Oyuğda janıma təpər gəldi. Əllərimi ağzıma yaxınlaşdırdım. Nəfəsimlə əllərimi isitmək istədim. Ağzımdan çıxan buğu gözlərim görsə də, əllərim isinmədi. İsti buxar göydəjə soyuyurdu. Bizimkilər yadıma düşdü; - Görəsən, Səfərgil neyləyir, irəliləyə bilirlər? Allah eləsin ki, getsinlər. Mən də gedəjəyəm, mütləq gedəjəyəm!

Qaranlıqda qarşıda hənirti hiss etdim, kimsə mənə yaxınlaşırdı. Kim olduğunu bilməkçün səsləndim:

- Kimsən? - Javab gəlmədi. - Kim var orda?

- Qorxma, mənəm! - Zəif kişi səsi eşidildi. - Mənəm, bajı, dünəndən dağa qalxan ziyarətçilərdənəm. Donursan, eləmi, təksən? - Javab vermədiyimi görüb, sualına özü javab verdi. - Elə mən də donuram. Hə, buraya sığınmaq yaxşı fikirdir. Buranı tufan az tutur, burda hələlik daldalana bilərsən. - Tərpənmədiyimi görüb:  - Gedə bilmirsən, yoxsa dinjini alırsan?- dedi.

- Hə, dinjimi alıram - dedim.  Ay qardaş, mənzilə çox qalıb? 

- Hələ bir az qalıb. Belə bir havada qadın xeylağı bura qədər gəlib çıxmısansa, igid adamsan! Allah qoysa, ziyarət də edəjəksən. Döz, amma dayanmaq olmaz! Asta-asta olsa da get. Qaranlıqdan qorxma, bir nəfər də qadın xeylağı var qarşıda, yuxarıda rastlaşdıq. Bir az yeyin gedə bilsən, bəlkə ona çatarsan. 

Kəmalədən aldığım xəbərə sevindim. Şükür elədim: - Bəs yolda iki oğlan görmədiz,  25-27 yaşlarında? - deyə soruşdum.

- Gördüm, amma yaşlarını deyə bilmərəm. Rəhmətliyin qızı, sən də… Bu qaranlıqda yaş seçmək olar?! Həm də papaqlarını üzlərinə basmışdılar, sifətləri görsənmirdi. - Ürəyimdə dedim: - Onlardır. Şükür Allaha, sağdırlar! Soruşmağa ərinsəm də ürəyimdə düşündum: - Görəsən, bu yolçu ziyarətgahda olubmu? Yolçu:

- Bajı, bir az qayaya sığın, mən keçə bilim. Jığır burada çox dardı, qaya yolu tutub,  yol da çınqıl. Allah eləməmiş, çınqıl ayağımızın altından sürüşər, bir-birimizə dəyib dağdan aşarıq.

Dağa qısıldım. Yolçu: - Allah sizi də mətləbinizə çatdırsın - deyib, keçdi. Anladım ki, o, ziyarətgahda olub. Dilimə gətirməsəm də ürəyimdə: - Ziyarətin qəbul olsun! - dedim. - Sağ əlin başımıza! 

Bu «görüş»dən sonra janıma təpər gəlmişdi sanki. Özümü toparlamışdım. Elə bil kişi mənə qüvvə verib, getmişdi. Asta-asta yoluma davam edirdim. Yenə qarşıdan kiminsə gəldiyini hiss etdim. Bu dəfə səsimi çıxartmadım. Qaraltı gəlib bərabərimə çatanda, tanıdım. Bu, Səfər idi.

- Mələk, sənsən, gələ bilirsən? 

- Bıy, başına dönüm, ay qardaş, niyə qayıtdın, görürsən ki, gəlirəm. 

- Ürəyim durmadı, gedə bilmədim. Allah eləməmiş, sənə bir şey olar deyə, qorxdum. Sənə bir şey olsa, özümü bağışlaya bilmərəm. Az qalmışıq. Bax, qabaqdakı o qaraltını seçə bilirsən? Babadağın zirvəsidir, ziyarətgahdır, çatırıq. «Çatırıq» sözü məlhəmim oldu sanki. Elə bil xəstəyə dərman verdilər. 

Səfərin üzünə diqqətlə baxdım. Mənə elə gəldi, onun üzü göy tor içərisindədir. Gömgöy olmuş sifətində həyat əlaməti yox idi. Ölü rəngi çökmüşdü sifətininə. Bığlarının ujundan qırov sallanırdı. Təkqat şalvarda soyuqdan tir-tir əsirdi yazıq. 

Sevdanın bizim üçün hazırladığı idman çantasında əlavə şalvar görəndə mənim üçün qoyulduğunu zənn etmiş, Səfərin ehtiyat şalvarını əynimə keçirtmişdim. Səfər onun şalvarını geyindiyimi biləndə daha soyunmağa qoymamışdı. İndi onun bu halını görüb, şalvarı soyunmamağıma peşman olmuşdum. Ürəyimdə özümü yamanlayırdım: 

- Bajın öləydi, ay qardaş, şalvarını geyən yerdə. Təkqat şalvarda dondun.

Səfər tez-tez əllərini ayayqlarına sürtür, arabir əlindəki yoğun ağajla ayağına vururdu. Donmuş ayaqlarının dəmir parçasından fərqi yox idi. Çomağın çıxartdığı səs dəmirin çıxardığı səsdən seçilmirdi. Ayağını qırajağından qorxub:

- Adə, eləmə, neyləyirsən? - dedim.

- Vururam ki, tamam donmasın.

- Xata çıxardarsan, eləmə!

- Qorxma, donub, ağrıtmır, heç nə hiss etmirəm.

- Etmə, Allah eləməmiş, qıçın qırılar. Sonra güjümüz çatmaz səni dağdan endirməyə. Mən onsuz da sənə möhtajam, bilirsən. Sonra kim səni dağdan endirə biləjək?! - Səfər sözümü eşitmirmiş kimi:

- Rasimlə, Kəmalə bəlkə də çatdılar ziyarətgaha, gedək biz də! - dedi. 

Ümidimizin çırağını yandıraraq yola davam etdik. Nəhayət, Səfərin söz açdığı qaraltıya yaxınlaşdıq. Təxminən 30 dəqiqə yol getmişdik. Səfər: 

- Çatdıq, budur bax, ziyarətgah. 

Qaraltıya yaxınlaşdıq. Səfərin zənn etdiyi qaraltı ziyarətgah deyilmiş. Üst-üstə yığılmış daş qalağıymış. Bir andaja közərən ümidimiz öləzidi. Səfər pərtliyi aradan qaldırmaqçün:

- Eybi yoxdur, Allah Kərimdi, zirvəyə də çatajağıq. Bir az da döz! - dedi. O, ümidveriji sözləriylə sanki sönən ümidimi driltməyə çalışırdı.

 

***

 

Gejənin qaranlığında kor-koranə yol gedirdik. Dağın kölgəsi öz üstünə düşdüyü üçün qaranlıqda bədheybət görkəm alırdı. Kölgədən bir az aşağıda bir qaraltının hərəkt etdiyin gördük. Səfər əlini o səmtə uzadıb dedi: 

- Bax, orada kimsə var, bu, bizimkilərdən biri olajaq. 

- Yəqin! - deyə javab verdim. Gümanımız düz çıxdı. Rasim idi. Amma Kəmalə yanında yox idi. Səfər onu harayladı:

- Rasim, Kəmalə hanı?

- O, məndən çoxdan aralanıb -dedi.  Bayaqdan çağırıram, səsi-səmiri gəlmir. 

Səfər: 

- Niyə tək getməsinə ijazə verdin? 

Rasim:

- Sözümə baxmadı. 

Kəmaləni itirmək qorxusu vüjudumu bürüdü. - Kəmalə…ə..! - deyə onu səsləməyə başladım. Səsim dağda əks-səda verib, özümə qayıtdı. Çağırmağa davam edirdim: - Kəmalə…ə… 

Səsim qaya parçaları arasında uğuldayırdı: Kəmalə…ə..! Kəmalə…ə… 

Kəmaləni itirməkdən qorxurdum (çünki mənimlə ziyarətə gələnlərin hamısının javabdehliyini daşıyırdım). Bu qorxu onsuz da yarıdonmuş qanımı bədənimdə dayandırırdı. Bu qorxu hissini fikrimdən ata bilmirdim. Rasimlə Səfər Kəmaləni səsləməyə başladılar. Kəmalə nə gəzirdi?! Dağda qaranlığdan, qorxudan, vahimədən başqa heç nə yox idi. Dayanıb, üzüyuxarı, dağa sarı boylandıq. Ümidimiz yalnız yenə qarşıdakı qaranlığa idi. Kəmaləni qarşıda tapmaq imidiylə dağa dırmanırdıq. Soyuq qəsdimizə dursa da inadkarlıq göstərirdik. Yolun amanını qırmışdıq, zirvəyə deyəsən, az qalırdı. Amma Kəmalə hələ də gözə dəymirdi. 

Rasim əllərini ağzına qoyaraq var səsilə çağırırdı: - Kəmalə..ə, Kə…ma…lə…hey…y..  Bu, gəlin nejə oldu, ay Allah?! 

Səfər narahatçılıqdan kəmhövsələlik etdi. Əlindəki agaj əsanı qayaya çırpmağa başladı, - Kə…ma…lə..,   ay Kə..ma..lə, - deyərək dəli kimi çığırdı. Dağdan səs gəldi, Kəmalədən yox. Mənə elə gəldi ki, qaranlıqdan istifadə edən dağ Kəmaləni udmuşdu. Səfər Rasimə Kəmaləni tək buraxdığı üçün bərk hirslənmişdi. Üstünə elə qeyzlənmişdi ki… Bu zaman güjlü bir burulğan bizi dövrəyə aldı. Qorxudan üçümüz də bir-birimizə sarılıb, yerə çökdük. Ürəyimdə:

- Allah, Sən özün kömək ol, Kəmalə sağ idisə də bu burulğanda yəqin ki, müqavimətini saxlaya bilməyib düşdü uçruma. Özün kömək ol, Ya Rəbim!

 

 ***

 

Dağda qarşımıza çox da böyük olmayan tala çıxdı. Bu, «Uzun yol» talası idi. Taladan aşağı dərin uçrum görünürdü. Ürəyimdə şübhələr baş qaldırdı. Mənə elə gəldi ki, Kəmalə bu dərənin dibindədir. Vahimə içində uçurumdan aşağı boylandım.

Rasim fikrimi oxuyubmuş kimi; - Nədi, fikirləşirsən ki, Kəmalə uçrumdan aşağı düşüb?! Javab vermədiyimi görüb, məni şübhədən çıxartdı. Qorxma, əgər o, bu talaya qədər gəlib çıxıbsa, uçruma düşə bilməz. Tala genişdir, dar jığır deyil ki, sürüşüb buraya yuvarlansın. Əlni Quba istiqamətinə tuşlayıb: - yolu azıb Qubaya tərəf gedə bilər - dedi.

-Yox, Quba tərəfə getməz, sağdırsa, zirvəyə çatıb!

Yolumuza davam etdik. Hərdən bir-birimizə toxunurduq. Bu zaman əynimizdəki paltarlardan qəribə səslər çıxırdı. Sanki iki ağaj bir-birinə dəyib şaqqıldayırdı. 

«Xarman düzü»nə çatdıq. Taxıl döyülən yeri adlayıb keçdikdən az sonra  Musa bulağına yetişdik. Kəmalədən aldığım kola qabını çoxdan tullamışdım. Heç Musa bulağına yaxınlaşmadım ki, içərisində su olub, olmabdığını görəm. 

Birjə «Bərk yoxuş»u da keçə bilsəydik, yaxşı olardı, - deyə fikirləşdim. 

-Bəlkə Kəmalə orada gözləyir?! Bərkə də yoxuşu adlayıb keçə bilməmişdir. Orada adama kömək lazım olur axı. Nəhayət,  «Bərk yoxu»a çatdıq. Kəmalə yox idi. 

                                                      

***

 

Uzaqda balaja bir qaraltı görsənirdi. Əmin idik ki,  bu qaraltı ziyarətgahdır. Ziyarətgahı görürdük. Sevinjimizin həddi-hüdudu yox idi. Boğazım qəhərlə dolu idi. Ağlamaq istəyirdim. Nəhayət, qüvvəsiz ayaqlarımızı sürüyə-sürüyə özümüzü daşdan hazırlanmış komaya - ziyarətgaha çatdırdıq. Ziyarətgaha ilk qədəm qoyan Rasim sevinj bağırtısıyla; - Kəmalə buradadır! - xəbərini verdi. Əllərimi göyə qaldırıb dedim: - Çox şükür, ay  Allah, gəlin sağ-salamatdır. Şükür!

Kəmaləni ziyərətgahda, dizləri qujağında, büzükmüş vəziyyətdə gördüm. Komada ondan başqa üç müjovürçü də vardı. Onlar torpaq üstə salınmış yorğan-döşəkdə soyuqdan daldalanırdılar. 

Əlləlrim hələ göydə idi. Dua edirdim. Şükür! Bu müsibətdə itkisiz dağı ziyarət  etməyi bizə nəsib etdin. Şükür SƏNƏ, Allah! Çox şükür, deyib, əllərimi aşağı salmadan zyarətgahda diz çokdüm. 

Müjovürçülər yumru dəmir qab içərisinə köz töküb, komanın ortasında yandırmışdılar. Səfərlə Rasim köz olan dəmir qabı əlləri arasına alıb qarmaladılar. Paltarlarından tökülən suyun, közü  söndürə biləjəyindən ehtiyat edən müjovürçülər çığrışaraq:

-Ojaqdan kənar durun, közü söndürərsiniz, - dedilər. 

-Biz ölümün pənjəsindən qutarmışıq, siz gör nəyin dərdin çəkirsiz?! - deyə onlara ajıqlanan Rasim qaşqabağını tökdü. 

Qulağıma xırtıltılı səs dəydi. Səs Kəmalənin dişləri altından çıxırdı. Kəmalə soyuqdan çənəsini saxlaya bilmirdi. Ona yaxışlaşıb çənəsindən tutdum. Başını qaldırmağa çalışdım, başı donmuşdu, qalxmadı. Vəziyyətinin ağır olduğunu anladım. 

-Kəmalə, Kəmalə..ə... - deyə onu silkələdim. Javab vermədi. Çömbəltmə vəziyyətini dəyişmədi də. Üz-gözünü ovuşdurmağa başladım. -Kəmalə, bir az hərəkət elə, - dedim. Çətinliklə əllərini qaldırıb, qıçlarınıı tutdu. Ayaqlarının əsməsini əlləri ilə saxlamaq istəyirdi, deyəsən. Mənə elə gəldi ki, nəsə demək isiəyir. Düz başa düşmüşdüm. Nə isə demək istəyirdi. 

Soruşdum: -Nədi, nəsə demək istəyirsən? 

Dodaqları arasından: - Mə…ə… səsi çıxardaraq quzu kimi mələdi. Məni gülmək tutdu: -Nə məliyirsən, az?! - dedim.

Dəmir qabdan köz götürdüm. Közün istiliyini əllərimdə hiss etmirdim. Deyəsən, öz əlim də donmuşdu. Kəmaləyə yaxınlaşdım, əvvəljə əllərin, sonra boyun-boğazın, sinəsin közlə ovmağa başladım. Közün istiliyi Kəmaləyə gej təsir etdi. Yavaş-yavaş titrəməsi keçməyə, dili açılmağa başladı. 

Müjövürçülərdən biri büküldüyü yorğan-döşəyin içərisindən çıxaraq məni dayandığım yerdən ajıqla itələyərək:  - O yana çəkil, müqəddəs yeri tapdalama, - deyə bağırdı. Demə, öpüləjək müqəddəs  ojağı  tapdalayırammış.

 

Вахт эедирди. Мцжювцрчцляр  бизи тялясдирмяйя башладылар:

- А бала, тялясин, ня гядяр тез тярпянсяниз, сизин цчцн о гядяр йахшы олар, палтарларыныз ислагды, дяйишийиниз дя йохду. Тярпянин. Щя, Аллащ аманында!

Ушаглар кюзцн кянарындан араланмаг истямирдиляр. Мцжювцрчцлярдян бири: - Аллаща шцкцр, зийарят етдиниз,  инди дя тялясин, сел дашмамыш чайы кечя билясиз - деди. Сяфярля Расим айаьа галхдылар. Амма Кямаля кюзцн кянарындан чякилмяди.

-Кямаля, бажы, бясдир гызындын, галх эедяк!

Кямалядян сяс чыхмады. - Дур, ня отурмусан! дедим. Аьламаьа башлады:

-Бажы, мян эетмирям, эцжцм йохду, сиз эедин, сящяр ачылсын, эялярям, - деди.

-Йох, олмаз, яйнин йашды. Йаш палтарла бунлар сяня йорьан-дюшякляриндя сыьынажаг вермязляр, эедяк!

- Мян эедя билмирям!

- Эедярсян! Аллащ сяни бура нежя эятирибся, еля о тящяр дя эери гайтаражаг, горхма, эял. Ола биляр ки, чай щяля дашмайыб, юзцмцзц чайа чатдыраг. Сонра чайы кечмяк мцмкцн олмайажаг. Тез олун! Щеч кимин тялясмядийини эюрцб, - Йа Аллащ! - дейиб, «ЗИЙАРЯТЭАЩ»дан чыхдым ки, онлар архамжа эялсинляр.

Кюнцлсцз архамжа эялдиляр. Онлары гынамырдым. Даьы ян жох язабла галхан юзцм олмушдум. Гайытмаьын да нежя язиййятли олажаьыны онлардан йахшы анлайырдым. Амма башга чыхыш йолу йох иди. Тялясмялийдик, гаршыда дяли Эирдманчай дурурду.

 

 ***

 

Даьын ващимяли эюрцнтцляри арасында дяли кцляк ат ойнадырды. Дюрд йолчу кцлякля дюйцшцрдцк. Эюзляримизи жыьырдан чякмир, сцкут ичярисиндя аддымлайырдыг. Бир аз эетмишдик ки, Кямалянин щычгыртысы бу сцкуту позду. Эери чеврилиб, цзцня диггятля бахдым:

-Кямаля, аьлайырсан? - Жаваб вермяди.

-Ай гыз, севинмякдян аьлайырсан? Биз ялимизи сяндян цзмцшдцк… Ещ сян дя! Биз еля билдик ки, даьдан учрума дцшмцсян. Машаллащ, сянся биздян дя габаг зийарятэаща чатмысанмыш. Будур, Аллаща шцкцр, саь-саламат эери гайыдырсан. Жаваб явязиня йеня щычгырыг ешидилди.

-Кямаля, бир фикирляш, Бабадаьа галхмаг истяйян йцзлярля адамдан жями беш-он адам зийарятэаща чата билиб. Онун да дюрдц бизик. Йеэаня гадын зийарятчилярик ки, зийарятимиз гябул олунду. Буна севинмяк лазымдыр, аьламаг йох, ай ахмаг! Кямаля щычгырьыны удду. Юзцнц топлайыб, йеня габаьа кечди.

-Бах, беля! - дейя, ону рущландырдым. Даьы цзцашаьы дцшмяк, цзц йухары чыхмагдан щеч дя асан дейилди. Айаьымызын алтыны эюрмясяк дя аста-аста дцшцрдцк.

Гаршымыза манея чыхмышды. Жыьыры сел басмышды. Жыьыра айаг гойдугжа су долмуш жыьыр чынгылла бирликдя бизи ашаьы сцрцшдцрцрдц. Жыьырын кянарыны ися тязя эюйярмиш от басмышды. Жыьырдан чыхыб, отун цзяри иля щяряк етмяк истядик. Ислаг от чынгылдан да тящлцкяли имиш. От сабунлу су кими айаьымызын алтындан сцрцшцрдц. Йеэаня чыхыш йолу, су ичийля олса да жыьырдан чыхмамаг иди.                                                     

Шахта сянэимиш, гар кясмишди. Амма йаьыш щяля нарын-нарын йаьмагда давам едирди. Щава даща яввялки кими гыровлу дейилди. Даь йолунун чох щиссясин енмишдик. Эирдманчайа чатмаг цчцн бир-ики даь силсиляси дцшмяк кифайят иди. Йеня щамыдан архада галмышдым. Чятинликля галхдыьым кими чятинликля дя енирдим.

Билирдим ки, индийя гядяр чай долуб-дашыб. Анжаг Аллаща йалварырдым ки, дашгын аз олсун ки, чайы кечя биляк. Эюзляримля Кямаляни ахтардым. Кямаля йеня биздян габагда эедирди. Артыг чайа чатщачатда иди. Цряйимя дамды ки, эялин чайа чатан кими хамлыг едиб, юзцнц суйа вуражаг. Чайа чатмамыш ону сахламаг лазым иди. Сяфяр гаршыда эедирди. Ону щайладым:

-Сяфяр, Сяфяр… щей…й..

-Щя, ня вар..р..р.?

-Тез ол, эялини йолда сахла, гойма эетсин. Юзцнц чайа вурса, сел апаражаг. Чайын сясин ешидирсян? Сяс йаман эур эялир. О тай, бу тай вурур, дейясян. Сясля ону, гой бизи эюзлясин!

-Йахшы - дейя жаваб верди. 

Артыг «Эюй йохуш»у енирдик. Расим мяндян габаьда эедирди. Ону эюрцрдцм. Айаьы йер тутмур, йеримяйя чятинлик чякирди. Айаьыны ялляринин кюмяклийи иля «йеридирди». Саь айаьыны сярбяст атыр, сол айаьыны ися щяр аддымында яли иля эютцрцб бир аддым иряли гойурду. Бу щярякяти о, щяр аддымында едирди. Онун бу гярибя «йеришиня» эцлдцм. Додагларымын арасандан чыхан эцлцш яслиндя эцлцш йох, эцлцшябянзяр бир шей олду. Бу гярибя эцлцш додагларымдан чякилмямиш айаьым сцрцшдц. Йыхылдым. Архасы цстя чынгылларын цзяриня дцшдцм. Сел басмыш жыьырын ичярисиндя даьашаьы сцрцшцрдцм. Кцряйимин алтындан чыхан чынгыллар даь няьмяси охуйурмуш кими шаг-шарагла цзцашаьы тюкцлмяйя башлады. Бейним саат механизими кими ишляйирди. Ани дцшцнжямдя:

- Бу да сон! Щяр шей битди. Даща айаьа дура билмярям. Сылдырымдан ашаьы дцшяжяйям. Цзцашаьы ня гядяр сцрцшдцйцмц билмядим. Биржя ону билирдим ки, башым даш парчаларына дяйя-дяйя топ кими атылыб-дцшцр. Цряйимдян Сяфярэили кюмяйя чаьырмаг кечди. Вар эцжцмля гышгырдым. Сясим ичимдя гырылыб галды. Артыг дцшцнжями дя итирмишдим.  Даьын цстцндян эурщаэурла тюкцлян су цзцмя чырпылыб, эюзлярими баьламаьа мяжбур етди. Бирдян эуппулту иля няйяся дяйиб, дайандым. Эюзлярими ачдым. Эюрдцйцм мянзяря йыхылмагдан даща горхулу иди. Жыьыр кянарындакы ужу ити, балажа бир гайа парчасына илишиб, башыашаьы учрума сары салана-салана галмышдым. Сясими чыхартмаг, кимися кюмяйя чаьырмаг тящлцкяли иди. Сясимин тонундан даш силкяляняр, учрума дцшя билярдим.

Аьзыны яъдаща кими ачыб мяни удмаьа щазыр олан учрума дцшяжяйимдян ещтийат едиб, сясими чыхартмадым. Бир нечя санийя башыашаьы, саллаг вязиййятдя галдым. Бядяними тярпятмямяк шярти иля эюзлярими саьа-сола эяздирярярк ятрафа бахдым. Эери бахмаг цчцн эюзлярими архайа фырлатдым. Фырланмыш эюзлярим щялгясиндян чыхажагмыш кими олду. Эюзцм аьрыды. Бир аз йухарыда - ялим чата биляжяк йердя балажа аьаж пющряси эюрдцм. Кюклц иди. 

-Бялкя мяни сахламаьа эцжц йетяр?! – дейя дцшцндцм. Пющря мяня цмид йери кими эюрсянди. Бядяними эяряряк илан кими эери сцрцндцм. Цряйимдя:

-Горхма, црякли ол, сцрцн…  бир аз да, бир аз да…. Ялини узат, бир дя… бир дя… Ещтийатла эери ганрылараг аьаж пющрясиня сары дартылдым. Ялимин пющряйя чатмасына бир нечя сантиметр йетмяды. Бядяними илан атышы кими эери, кола тяряф чякдим. 

…Ялим артыг пющрянин эювдясиндя иди. Дяриндян няфяс алыб, шцкцр! - дедим.

Юлцмля пянжяляшмяйимдян Сяфярэилин хябяри беля олмады. Тагятсиз айагларым цзяриня галхараг, гаранлыгда йолума давам етдим. Бу дяфя диггятля йола нязарят едирдим. Ещтийаты ялдян вермяк истямирдим.

Кцряйимин ортасындан кцт бир санжы кечиб, белимя гядяр узанды. Ихтийарсыз ялими кцряйимя апардым. Даьашаьы сцрцшяркян яйнимдяки палтарымы дашлар жырмыш, кцряйим ачыгда галмышды. Кцряйимин эюйняртиси бейнимя вурурду.  Юз-юзцмя: -Щеч ня олмаз, йери йолуннан, йери! - дедим.                                            

                                                    

***

 

Артыг даьын ятяйиня енмиш, чайы щагламышдыг. Мяня еля эялирлди ки, бунунла да щяр шей битиб. Эюзляримя инана билмирдим. Дящшят! Чай мяжрасындан чыхмышды. Юзц дя нежя! Дцшцндцйцмдян дя артыг сел эялмишди. Чайын о тайында, чийиндя идман чантасы олан бир оьлан бюйцк тяпянин цстцндя дайанараг бизи сейр едирди. Мяня еля эялди ки, о, бизя чайда нежя батажаьымыза тамаша етмяк цчцн бахыр.

Чайын дярин олуб-олмадыьыны йохламагчцн юзцмц суйа вурдум. Суйун алты лещмя имиш сян демя. Дизляримя гядяр лиля батдым. Юзцмц сахлайа билмядим. Лиля отурдум. Расим баьыртыйла:

-Ялини вер, бу дягигя сел лилгарышыг сяни чякиб апаражаг. Ялими Расимя узатдым.

Шалварым тамамиля лиля батмышды. Ислаг шалвар лещмядян аьырлашды. Лиля батмыш шалварла йол эетмяк чятин иди. Юзцмя эцжцм чатмырды, лещмяли шалвары яйнимдя нежя дашыйажагдым?! Шалвары яйнимдян чыхартмаг истядим. Бармагларым сызылдайа-сызылдайа белбаьымы ачдым. Лакин шалвары чыхартмаьа эцжцм чатмады. Эюзцмля Сяфяри эяздим. Узагдайды. Чайда дайаз йер эязирди. Расим ися мяня йахын иди. Йеря отуруб, ону сяслядим:

-Расим, мяня кюмяк ет, буну чыхарт, яллярим тутмур, - дедим.

Дюйцкяряк:

-Няйи чыхардым?

-Шалварымы чыхарт. - О, эюзляри бярялмиш щалда бир аддым эери чякилди.

Яллярими отурмуш вязиййятдя бядянимя дайаг едяряк, эюзляримля шалвара ишаря етдим.

-Алтда бир шалварым да вар, наращат олма, чяк чыхсын! Ялим тутмур. - Тярпянмядийини эюрцб: - Ня дурмусан, чяк ятяйиндян, чыхсын- дедим!

Расимин сойугдан гызармыш цзц бир аз  да щяйадан гызарыб, пюртдц. Щирсляндим:

-Яшши, мян ня щайда, сян ня щайда,  утанмаг йеридир, йерийя билмирям, чяк чыхсын бу зибили яйнимдян.

Расим ясябиляшдийими эюрцб, шалварын ятякляриндян чякди. Яйнимдяки икинжи шалварын белимдян сцрцшдцйцнц щисс етдим. Ялими тез белимя атдым. Алтдакы шалварын белиндян тутдум ки, цстяки шалварла бирликдя дартылыб яйнимдян чыхмасын. О, яйнимдян чякиб чыхатдыьы шалварын ятяйиндян тутуб йухары галдырды, утана-утана сорушду:

- Буну нейляйим?

-Нейляйяжяксян, ат эетсин! Ону да юзцмцзя йук етмяйжяйик ки. Юзцмя эцжцм чатмыр, дейирсян, ону да дашыйым?

Бир хейли ахтарышдан сонра чайда дайаз йер тапдыг. Селин ахарына дцшцб эетмямякчцн, чайы тяк-тяк кечмямяк гярарына эялдик. Цзцмц ушаглара тутуб;

-Ял-яля тутаг, эюряк, бир йердя чайы кечя билярикми?, - дедим. Ня олур-олсун, ялляринизи бир-бириниздян бурахмайын, ща. Ял-яля тутараг, юзцмцзц кцкряйиб, дашан чайа вурдуг. Суйу йармаг чятин иди. Бажармадыг. Сел бойумуздан гат-гат йухары иди. Эери чякилдик. Юзцмцзц топарлайыб йенидян чайа атылдыг. Сел иля арамызда ялбяйаха дюйцш эедирди. Суйун бизя эцж эялдийини эюрцб гышгырдым:

-Тялясин, тез олун. - Чайы йарыйа чатмамышдыг ки, Кямалянин яли ялимиздян цзцлдц. Чякидян йцнэцл олдуьу цчцн сел ону асанлыгла биздян гопартды. Кямаляйя доьру атылдыг. О, Селин гужаьында мцгавимятсиз эедирди. Ону су цзцндя цзян талашайа – балажа бир тахта парчасына бянзятдим бир анлыг.

Гышгырырдыг. Ня дедийимиз ися анлашылмырды. Сясимиз чайын эурултусунда итиб-батырды. Кямаля селин гойнунда атылыб дцшур, биздян узаглашырды.

-Эетди! - дейя цряйимдя зарыдым. Бирдян…мюжцзя баш верди, Сяфяр Кямаляйя чатды. Ону Кямаляйя йахынлашдыран еля селин юзц иди. Кямалянин айаьындан тутду. Онлар сел иля чарпыша-чарпыша  чайын о бири сащилиня адладылар. Бу горхунж сящня баша чатан кими икинжи горху цстцмцзц алды. Уьултуйла эялян бюйцк дальа мяни алтына басмарлайараг зярбля Расимя чырпды. Фцрсяти итирмядян:

-Ялини вер, вер ялини! деди, ялини гамарладым. Бир-биримиздян бярк-бярк тутдуг. Чайын ахыны бизи дя кечмяк истядийимиз сащиля тяряф йюнялтди. Йан вуран сел бизи чайын кянарына чякди.                                    

                                            

***

 

Эирдманчай гязябли эюркямийля санки бизя мейдан охуйурду. Чайын эурултусу бизи щядяляйирмиш кими гязяб пцскцрцрдц.                                                                                            

Эурулдайан сел ажыглы-ажыглы чай дашларына чырпылыр, гязябля атылыб-дцшцрдц. Бу гязяб Эирдманчайы даща дящшятли эюстярирди. Сел даща бизим цчцн горхулу дейилди, чайы адламышдыг. Артыг чай бизи марагландырмырды. Юз щайымыздайдыг.

Дюрдцмцз дя архасы цстя чайын сащилиня дюшянмишдик. Щеч кяс йериндян галхмаг истямирди. Расим: - Галхын, эедяк -  дейя, илк олараг юзц айаьа галхды. Йеримдян галхмаг истядим. Галхдым да. О андажа дизи цстя йеря чюкдцм. Бир нечя санийя беля вязиййятдя галдым. Даьда олдуьу кими ялими гожа гары тяк дизимя дайаг вериб, дикялмяйя чалышдым. Алынмады, белимин бцкцйц ачылмады. Сяфяря - мяни галдырын, дедим. Щяля дя йердя узалы галан Сяфяр зарыйа-зарыйа айаьа галхараг мяни галдырмаьа жящд етди.

-Ай, ай белим, белим… Ядя, йаваш, белим цзцлдц. Ялини гой белимя, ялинля бас белими ичяри. Белим дцзялдикдян сонра «Аллащ Мящяммяд Йа Яли!» - дейя йолумуза давам етдик.

Башымызы галдырмадан, дюрдцмцз дя бцзцшмцш щалда йол эедирдик. Бирдян юнцмцздя бюйцк бир тяпя пейда олду. Зянн етдик ки, бу тяпяни ашандан сонра артыг дцшярэяйя - Гурбанэаща йетишяжяйик. Тяпянин башына чыхдыг. Тяпядян ашаьы баханда эюзляримизя инанмадыг. Эедяндя нежя олмушдуса чайын ики голуну ашмаьымыздан хябяримиз олмамышды. Сян демя, гаршыда, тяпядян ашаьы чайын ясас, бюйцк голу вармыш. Бурада сел даща тялатцмлц иди. Дцшярэяйя чатмаг инамымыз тамамиля йоха чыхды. Кямаля чайын икинжи бюйцк голуну эюрян кими:

-Аллащ, биз чайы нежя кечяжяйик, щамымыз гырылажаьыг бурада! - дейиб, юзцнц вар гцввяси иля йеря чырпды. Доьрудан да гуртулуш, цмид йери эюрцнмцрдц. Бизи йалныз мюсцзя гуртара билярди. Бизи тяряфдя - чайын сащилиндя дюрд няфяр оьлан селин дялилийиня чарясиз щалда тамаша едирдиляр. Дейясян, онлар Исмайыллы районунун сакинляри идиляр. Байаг тяпянин башында дайаныб бизя тамаша едян, бели чанталы оьлан да онларын арасындайды. Оьланлардан икисинин йанында  жиловланмыш  ат да варды. Айаьынын бирини эютцрцб, диэярини йеря гойан атлар фынхырыр, сащибляринин сюзляриня бахмаг истямирдиляр. Оьланлар атлары ня гядяр чайа вурмаьа жящд етсяляр дя, атлар селдян горхуб суйа эирмядиляр. Оьланлардан бири ясяби щалда:

-Ай Аллащын щейваны,  сян дя горху билирсян?! Йери, дя, йери, - дейя, атлары мащмызладыса да хейри олмады. Атлары ня гядяр чайа сары чякдилярся дя атлар да бир о гядяр инадкарлыгла эери дартындылар.

Мяйуслугла: - Атлар кечя билмяйян чайы биз ясла кечя билмяйяжяйик. Вай щалымыза - дедим.

                                                         

***

 

Эежянин гара ващимяси аьыр вящми иля ятрафа щаким кясилмишди. Нарын йаьыш эет-эедя бяркийирди. Бир тяряфдян дя ахшамын сойуьу илийимизя ишляйирди. Сойугдан ясян чянямизин шаггылтысыны  айдын ешидирдик. Кцряк-кцряйя веряряк жанымызын истилийини бир-биримизя ютцрмяк истядик. Бу, ишя йарамады.

Ичимя цмидсизлик долду. Мяня еля эялди ки, бу ахшам бурада донуб юлмяйимиз мцтлягдир. Яйнимиздяки палтарлар тахтайа дюндцйцндян, тярпяндикжя бизя еля эялирди ки, кимся бизи  гырманжлайыр. Кцряйимин ачыг йериня санки, ийняляр батырырдылар. Гулунжларымы эямирян аьрылар сянэимяк билмирди. Аьрыларын шиддятиндян аьлымы итримяк дяряжясиня эялирдим.  Аьры гулунжума хянжяр кими батырды. 

Гаранлыг олса да дайандыьымыз йердян эюрцнян «Гурбанэащ» дцшярэясиня йазыг-йазыг эюзцмцзц дикмишдик. «Гурбанэащ», сакинляри  юлмцш шящяря бянзяйирди.

Ейваза йаман щирслянмишдим. Дцшцнцрдцм ки, яэяр о, бизи гаршыламаьа эялсяйди биртящяр чайдан кечирярди. Амма няинки Ейваз, «Гурбанэащ»да инс-жинж беля эюзя дяймирди. Бу юлцляр мяканында йашам яламяти йох иди.

Чайын дайандыьымыз щиссясиндян ашаьыда щай-кцй ешидилди. Демя, бизя йахын сямтдя бир нечя чобан чай гыраьында, йапынжыларынын алтында далдаланырмыш. Чобанларын сяй-кцйц эетдикжя йцксялирди. Анлашылан, ня ися, горхулу щадися баш верирди. Ешитдийимиз биринжи сяс:

-А бала, а бала, эетмя, эирмя - дейя кимяся тякидля баьырырды.

Икинжи сяс: - Бу нейняди, я, бу нейняди?! Бу сясин далынжа да:

-Айя гойма, сел гызы апарды! - баьыртысы ешидилди. Бахышларымызы сяс эялян тяряфя зиллямишдик. Гаранлыгда бир нечя кюлэянин чайашаьы гачдыьыны эюрдцк. Чайын кянары иля гачышан чобанлар кимяся кюмяк цчцн юзлярини мяжрасындан чыхан чайа вурдулар. Дейясян, ялляри боша чыхды. Ятрафа сцкут чюкдц. Кимися селин апардыьы айдынжа мялум иди. Бир нечя дягигялик сцкцт! Сцкутун ардындан тцкцрпядижи бир гадын сяси: - Гызым..м..м - дейя наля чякди. Гадынын баьыртысы чайын нярилтисиня гарышараг гызы эюмцлян суларда батырды.

Сонрадан мялум олду ки, эцнортадан бяри чобанларын йапынжысы алтына пянащ эятирян бу гыз чайын о бири сащилиндян анасынын чаьырыш сясини ешидяряк юзцнц селя вурмуш, нятижядя сел гызы апармышдыр. Шащиди олдуьумуз бу щадися биздя бюйцк горху ойатды. Кямаля горхуйла пычылдады:

- Чайы кечя билмяйяжяйик! Бизи дя беляжя сел апаржаг!

 

                                

***

 

Эежянин тян йарысы иди. Щараданса киши сяси ешидилди. Бу сяс гаранлыьы йарды. Кимися сясляйирди. Сащилдя атла дайанан оьланлар бизя, биз ися онлара бахдыг. Щеч кяс бу йад кишини танымады. Мараглы иди, бу адам кимдир? Санки, Хыдыр Илйас иди, кюмяйя эялмишди. Долу бядянли бу киши чайын о тайындан бизя няйи ися баша салмаьа чалышырды. Чай эурултулу олдуьу цчцн сяси бизя йетмирди. Сел онун сясини удурду. Ня гядяр диггятля гулаг ассаг да бир шей анламадыг. Ону баша дцшмядийимизи эюрян киши ялиндяки йоьун аьажы юзцня дайаг едяряк суйа эирди. Щамымыз горху алтында она тамаша едирдик. О, суйу йарараг чайы кечди.

Сюзля бизя чатдыра билдмядийини о, яйани щалда эюстярди. Чайы кечяряк ялиндяки чомаьы йеря дюйя-дюйя ишаря етди ки, чайын бу щиссяси дайаздыр, бурадан кечя билярсиниз. Бундан сонра дайанмадан чайы  эери адлады.

Бу эюстяришдян сонра атлы оьланлар йохушдан цзцашаьы йцйцряряк юзлярини кишинин эюстярдийи сямтдя чайа вурдулар. Бяхтляриндян бу дяфя атлары сюзя бахды. Су иля чарпыша-чарпыша чайы йарыб кечдиляр.  Онлар юлцмдян гуртулмушдулар.

-Аллащ, сяня гурбан олум! Ижазя вер, биз дя кечяк, - дейя зарыдым.

Кишинин эюстярдийи сямти итирмямяк цчцн эюзлярими чайын мялум нюгтясиндян чякмирдим. Нижат йолуну итирмяк истямирдим. Кямаляэиля - тез олун, сямти итмямиш чайы кечяк, - дедим.

Тяпядян ашаьы, чайа тяряф йцйцрцрдцк. Тяпянин ятяйиндя Кямаля йыхылды. Ня гядяр чалышсам да  ону галдыра билмядим. Эюзцм кишинин сямт вердийи йердя иди, вар эцжцмля Кямаляни дартышдырырдым.

-Кямаля, галх…х!

Кямаля:

-А бажы, валлащ, гычларым тутмур, галха билмирям - деди

Кямалянин йалварышы мяня чатмырды. Бейнимдя биржя дцшцнжя варды; - Чайын дайаз сямтини итирмямяк, чайы орадан кечмяк! Мян галх дедикжя, Кямаля исрарла галха билмирям дейирди. Щиккямдян аьлайырдым.  Ону сюймяйя башладым:

- Итин гызы, галх, галх! Эюрмцрсян, оьланлар кечди, бурда юлмяк фикриндясян?! Сюйцшцмдян ясябляшян Кямаля:

-Щя, мян юлмяк истяйирям, юлмяк истяйирям! - дейя, ажыьындан цстцмя чымхырды. Щирсля ялини отурдуьу йердяжя айагларына чырпыб, аьлайа - аьлайа: - Мирятдяр йеримир, нейляйим!

Щювсялям даралдыьындан нязарятими итирдим. Артыг юзцмя жавабдещ дейилдым.  Ясяби щалда: - Онда юл, ит гызы, юл! - дейяряк, ону йумругламаьа башладым. Кямаля щычгыра-щычгыра: - Юлдцр, юлдцр! - дейя гышгырырды. Ажыгла:

-Чых эет дя, ня истяйирсян мяндян? Рядд ол, эет! - деди.

Бу сюздян гейзляндим. Яйниня эейиндийи киши пенжяйинин белиндян ачылыб, йарысаллаг галан кямяриня ял атдым, чякяряк белиндян чыхартдым.

Кямярин зярбяляриня дюзян, сясини чыхартмайан Кямаляни гамчыламаьа башладым. Ит гызы эябяр бурда,  эябяр! - дейя-дейя ону йахшыжа язишдирдим.

Биздян гаршыда чайа сары гачан Сяфяр сяс-кцйя чеврилиб Кямаляни дюйдцйцмц эюрдц, йцйцрцб йахамдан итяляйяряк: 

-Дяли олмусан, эялини нийя дюйцрсян, юлдцряжяксян, эедя билмир дя, нейлясин?! Даьда сян йерийя билирдин? Расимля кюмякляшиб биртящяр ону сцрцйя-сцрцйя чайа чатдырдылар.

Кишинин эюстярдийи истигамяти итирмямишдим. Мялум нишанэаща чатанда Кямаля юзцндя эцж топлайараг айаьа галхды.

Чайы кечян оьланлар о бири сащилдя бизи эюзляйирдиляр.  Хыдыр Илйас адландырдыьым киши артыг эюзя дяймирди. Онун щара эетдийини щеч ким эюрмямишди.  Тязядян бирляшяряк, ял-яля тутдуг. Еля бу заман о тайдакы  оьланлардан бири: 

-Йох, йох щяля кечмяйин, эюзляйин! – деди.

Юзцмцзц суйа вурдуг. Сюзцня гулаг асмадыьымыздан ясябляшян оьлан  Сяфяри сюйдц: 

- Ай яжлаф, эирмя дедим ахы! Сюйцшцн ардындан тялясик: Гачын эери, сел эялир, гачын демяси иля ейни анда селин нярилти иля цстцмцзц кясдирмяси, бизи алтына басмарламасы бир олду. Суйун алтына эюмцлдцк. Юзцмцзц идаряни итирдик. Сел бизи апарырды. Суйун эащ алтында, эащ цстцндя атылыб дцшя-дцшя чайашаьы сцрцклянир, гатар-гатар эялян дальалар башымызын цстцндян ашараг бизи чайын ортасында бурахараг, цстцмцздян адлайыб кечирди. Чайашаьы сцрцклянян заман эюзцм чайын кянары иля архамызжа гачан оьланлара саташды. Кюмяк етмяк истяйирдиляр. Сел бизи чайын кянарына йахынлашдыранда яллярини бизя узадыр, тутмаьа жящд едирдиляр.

Йеня бяхтимиз эятирди. Хошбяхтликдян йан чырпылан дальалар бизи бир-бир чайын сащилиня туллады. Гисмятя бах, су щамымызы эялдийимиз сямтя, эери гайтармышды. Бир балажа юзцмцзя эяляндян сонра йеня чайы кечмяк истядик. Башга чыхыш йолу йох иди. Амма оьланларын тякидиля бир аз эюзлямяли олдуг. Эюзляйирдик ки, бюйцк дальалар ютцб кечсин. Чох эюзлямяли олдуг. Сяфяр сойугдан титряйя-титряйя деди:

- Эялин кечяк! Ня фярги вар, йа бурада донуб юляк, йа да сел дя батаг. Юлмяк юлмякдир дя. Еля сел апарса йахшыдыр!

Чайын о тайында бизи эюзляйян оьланлары эюстяриб, тяскинлик вердим: - Бах, онлар бизя кюмяк етмяк цчцн орада дайаныблар. Иншаллащ, кечяжяйик, дарыхма!

Сел сянэийирди. Буну эюрцб, фцрсяти фювтя вермяйяряк, чайа сары эютрцлдцк. Амма Кямаля йериндян тярпянмяди. Эюзц горхмушду дейясян. Гайыдыб ялиндян тутдум. Мцлайимликля : -Эял бажы, горхма, эял! - дедим. Расим цряйи дарыхмыш щалда ону тялясдирди:

-Кямаля тез ол, сел азалмышкян кечяк! Юзцмцзц йенидян чайа вурдуг. Су сифятимизя гырманж кими дяйирди. Чайы о тайа адлайан оьланлар голларыны бир-бириня зянжир кими долайараг бизя кюмяк цчцн суйа эирмишдиляр. Бу дяфяки жящдимиз баш тутду. Чайы биртящяр йарыб кечдик.

Бизя мейдан охуйан «Эирдманчай»а нящайят ки, галиб эялмишдик. Чайдан бир гядяр аралы дайаныб гялябя щиссийля эурулдайан селя ажыг верирмиш кими тамаша едирдик.

Бирдян бядяним сцстляшди. Кюкцндян гопан аьаж кими аьзыашаьы палчыьа сярилдим. Сяфяр голумдан тутараг мяни айаьа галдырды.  Сонра цзцнц Кямаляйя чевириб, эцля-эцля:

-Аз, Кямаля, эял инди сян буну язишдир, эедя билмир, дейиб гящгящя чякди.

                                                  

***

 

Эащ сюнян, эащ да кюзярян цмидимиз артыг доьрулмушду. Инаныласы дейилди. Биз артыг дцшярэядяйдик! 

Эюйляр щаваланмышды, дейясян?! Санки тямялиндян гопажагды. Шаггылдайан булудлар арасындан илдырым чахырды. Щаваны бир нечя йеря йаран ишыгда ятраф айдынжа эюрсянди. Сары бир чобан ити чахан илдырымдан горхуб, зинэилдийяряк озцнц йульун колларынын арасына сохду. Адама еля эялирди ки, шимшяк бу дягигя торпаьын кюксцнц дяляжяк.

Эялдийимиз машына йахынлашдыг. Ейвазы сяслядик, жаваб эялмяди. Машынын йцк щиссясиня тяряф кечдик. Кимся йох иди. Мискин эюркям алан дцшярэя бом-бош галмышды. Бу гядяр жамаатын щара эетдийи тяяжжцблцйдц. Машында ня гядяр йорьан, мяляфя, пал-палтар вардыса, щамысыны арамсыз йаьан йаьыш ислатмышды. Яйнимизи дяйишмяйя щеч ня тапмадыьымыздан, мяйус олдуг. Машынын йцк йери отуруласы щалда олмадыьы цчцн зийарятчиляр ону тярк едиб эетмишдиляр. Расим марагла сорушду:

-Бу гядяр жаамаат щара эетмиш олар?

Дцшярэянин чайханасы йадымыза дцшдц. Орайа йолландыг. Илдырымын горхунж шаггылтылары  алтында чайханайа чатдыг. Чайхана адландырдыьымыз йер яслиндя даш диряклярдян тикилмиш 9-10 метр узунлуьунда далдаланажаг иди. Доьрудан да зийарятчиляр йаьышдан горунмаг цчцн бура топлашмышдылар. Гапы аьзында гаршымыза чыхан жаван чайчы оьлан гярибя нязярлярля бизя бахды.

-Бизя исти сыьнажаг лазымдыр, - дедим. Жаваб верди ки, -исти йеримиз йохдур.

- Онда ожаг гала.

- Одунумуз да йохдур! - деди.

-Сизя пул веряжям.

-Одунлар су ичярисиндядир, йанмыр, мцмкцн дейил.

-Бизя исинмяк лазымдыр, кюмяк ет. - Оьлан фикриндян дюнмяди. Йалныз биржя кялмя сюзц тякрарлайа-тякрарлайа дурду. – Кюмяк едя билмяйяжяйям!

Щеч ня баша дцшмяк истямирдим. Анлайажаьым ожагда гызынмаг истяйим иди. Ясябиликля:

-Баша дцшмцрсян, юлцрцк, тез ол, ожаг гала!

-Ай бажы, ожаьы няйнян галайым, гуру одун йохдур, дедим.

-Сяня 100 $ верярик.

-Аллащу Якбяр! Ай бажы, щеч исти чай истясяниз, ода мцмкцн дейил. Баша дцшмцрсцз, од-ожаг алышдырмаг мцмкцн дейил! Бахын, биржя фянярдян гейри, од дейилян бир шей йохдур.

Чайчынын сюзцндян сонра башымы галдырыб чайханайа нязяр салдым. Адамла долу олан бу дарыхдырыжы «мякан»да айаг цстя дайанмаг цчцн бир гарыш олсун беля йер йох иди. Тякжя бизим дайандыьымыз гапынын эиряжяйиндян савайы. «Мякан» гаранлыг олдуьундан ичяридякиляр инсан кцтлясиндян чох гара булуд топасыны хатырладырдылар. Кимиси йорьана, мяляфяйя, кимиси ися галын палтосуна бцкцляряк бир-бириня гысылыб йаьышдан далдаланырдылар. Бурайа йыьышанларын щамысынын суал долу бахышлары бизя дикилмишди. Еля бил гейри-ади варлыгларла гаршылашмышдылар. Ичими дарыхдырыжы щисс бцрцрдц. Чох тящлцкяляри ашмаьымыза бахмайараг, донмаг тящлцкясиндян щяля гуртулмамышдыг.

Бюйцк бир аьырлыьын чийинляримдян цзцашаьы басдыьыны дуйдум. Бу аьырлыг яйнимдяки йаш, лещмяли палтарларын аьырлыьы иди. Онлардан азад олмаг, гуртулмаг истяйи мяня ятрафымдакы инсанлары унутдурду. Бир анлыг бейним думанланды. Ятрафда кимся йохмуш кими тахтайа дюнмцш ялляримля палтарларымы бир-бир сойунмаьа башладым. Илк юнжя архасы жырылан папаглы ъакетдян «азад олдум». Сонра йун гофтаны вя даща сонра…

Айагларымын алтында бир топа палчыглы палтар галагланды. Нювбя яйнимдяки шалвара чатмышды. Чай кянарында палчыьа батан заман чыхарыб атдыьым жинс шалвары тамамиля унутмушдум. Ялими яйнимдяки шалварын белиня атдым. Титряйян бармагларымла шалвары ашаьы сийирдим. Аьыр, йаш шалвар шапылты иля айагларымын цзяриня дцшдц. Еля бу вахт чайханада боьуг бир уьулту ешидилди. Яввялжя думанланмыш, донмуш бейнимя щеч ня чатмады. Эюзлярим палчыьа батыб рянэини итирмиш, балажа алт туманыма, лцт балдырларым санжылыб галмышды. Бахышларым еля дон атмышды ки…Санки Бабадаьда бахышларымы да дондуруб эялмишдим. Щеч няйи баша дцшмяк игтидарында дейилдим. Нийя чылпаг галдыьымы донмуш бахышларым бейнимя чатдыра билмирди ки, билмирди…Бир нечя санийя юз-юзцмя бахдыгдан сонра нящайят, ня етдийими анладым. О ан ичими чякдим. Цряйимдя: -Бийабырчылыг! Лцт-црйан галмышам ки?! Эцж-бяла иля ашаьы салдыьым шалвары эцж-бяла иля дя йухары чякдим. Бцтцн бунлардан сонра башымы галдырыб ятрафа бахдым. Тутдуьум щярякятдян Расимин утанараг чайханадан гачдыьыны, Сяфяринся мяня сары узалы титряк ялини, ня ися демяк истядийини, лакин, дейя билмядийини, нежя хяжалят чякдийини эюрдцм. Сяфяр мяня - нейнирсян? - демяк истяйирди. Амма дили топуг вурдуьундан щеч ня дейя билмямишди. Утандыьымдан аьзымдан гырыг-гырыг сюзляр тюкцлдц. Она ня дедийим юзцмя дя бялли олмады. Артыг эеж иди. Бцтцн чайханада оланларын гаршысында сойунараг юзцмц, цстялик ушаглары да биабыр етмишдим. Юзцмц яля алыб, кинайя ичярисиндя мяня бахан инсанлара утана-утана: 

-Сиз Аллащ, мяни баьышлайын, аьлым еля чашыб ки, ня елядийими билмирям - дедим. Отуранлар арасындан гожа, лакин гамятини шах тутан бир киши айаьа галхараг мяня йахынлашды:

-Гызым, сиз бу вязиййятдя щардан эялирсиз, йохса…

Онун ня демяк истядийини анладыьымдан суалыны баша чатдырмамыш саваб вердим:

-Щя, Бабадаьа галхмышдыг.

-Бялкя… йары йолдан гайытмысыз, елями?!

-Йох ями, дцз зирвяйя гядяр эетмишдик.

-Демяк истяйирсян ки, пири зийарят етмисиниз?

-Бяли!

Киши тяжжцбля: -Мюжцзядир, сяня щалал олсун! - деди. Бу туфанда кишилярин бажармады иши бир гадын бажарды, демяк?!

-Йох, ями, тяк дейилям. Биз  ики киши вя ики гадыныг.

Киши: -Аллащ зийарятинизи гябул етсин!  – деди.

-Чох саь олун!

Еля бу заман щарданса Ейваз пейда оду. Цряйимдя: -Ня йахшы ки, Ейваз мяни лцт эюрмяди, йохса, вуруб юлдцрярди, дцшцндцм. О, мараг вя щяйяжанла: -Эялмисиз?

Ейвазын мянасыз суалы мяни жин атына миндирди. Сойунуб лцт галмаьымын ажыьыны ондан чыхмаьа башладым. Чыьыра-чыьыра:

-Яжлаф! Нежя гардашсан ки, юлцб-галдыьымызла марагланмадын. Юлцм гаршысында галан гардаш-бажынын архасынжа эялмядин. Бары, арвадынын далысыйжа эяляйдин! Эяляйдин дя! Щеч олмаса чайын сащилиня гядяр, селин бизи нежя апармьына тамаша едяйдин. 

Ейваз: - Эиж-эиж данышма! Мян дцшцндцм ки, сиз чайын о бири сащилиндя «Нянянин тцрбяси»ндя далдаланырсыз.

-Беля сойугда, цстялик йаш палтарда, орада далдаланмаг олар?! Ейваз сюзц узатмады.

-Ня ися, эялин эедяк, - деди. Ейвазын далынжа чайханадан чыхдыг. Сяфярля, Расим биздян араланыб, машынын йцк йериндя далдаланмаьа эетдиляр. Биз ися Ейвазын далынжа диварлары гопуб тюкцлян балажа, даш бир комайа эирдик. Ейваз:

-Эюзляйин бурда, эедим эюрцм, сизин цчцн гуру палтар тапа билярямми?! Мян эяляня гядяр сойунун!

Палтарымызы сойунуб алт туманда Ейвазы эюзлмяйя башладыг. Ейвазын эедиб-гайытмасы беш дягигя анжаг чякярди. Амма бу беш дягигялик вахт бизя бир саат эялди. Палтарымызы сойунмасайдыг, бялкя бир беля дарыхмаздыг. Ейваз гайытды.  Гапы аьзындан ичяри кечмяйяряк:

-Щеч ня тапмадым -деди, щеч кясдя гуру палтар йохдур. Сойунмусунузса, эейинин. Яйнимиздян чыхан йаш палтары йенидян эейиндик. Ейваз: -Архамжа эялин! - деди. Машына сары эетдик. Кабинядян бир мяляфя эютцрцб, машынын гапысы аьзында дайанды. Щеч кяс эюрмясин дейя, машынын гапысы аьзында бизи дювряляди.

-Сойунуб, галхын машынын кабанясиня, орада  гуру мяляфя вар, бцкцлярсиз. Бир аз тез олун, эюрян олмасын! Цряйимдя:  

-Бажын юлсцн, ай гардаш, кимсясиз йердя бизи мяляфя иля горуйурсан. Даща билмирсян ки, рцсвай жаным, чайханада, щамынын гаршысында сойунуб, сяни биабыр етмишям. 

Ейваз араланыб эетди, эедяркян деди : -Эюрясян, исти чай тапа билярямми, бялкя чай ичсяниз бир аз юзцнцзя эялярсиз. Эюрцм, кимдя исти чай галыб?!

Палтарсыз, мяляфяйя бцкцлмцш щалда кабинядя Ейвазы чай эятирмяйини сябирсизликля эюзляйирдик.  Бир аздан Ейваз чай эятирди, бир-ики гуртум ичдикдян сонра, исти суйу дону ачылмамыш айагларыма тюкдцм. Айагларым эизилдямяйя башлады. Севиндим, бу, о демяк иди айаьымын дону ачылажаг. Амма дейясян,  баш бармаьымы дон вурмушду. Щеч бир щиссиййаты йох иди.

Сящяря гядяр Сяфярэилин вязиййятиндян хябяримиз олмады. Биржя ону билирдик ки, машынын йцк йериндядирляр. Йанымызда далдаланмаг цчцн ялавя йер йох иди ки, онлары да чаьыраг. Олсайды беля палтарсыз олдуьумуз цчцн йанымызда отурмаздылар.

Сящяр ачылмаг билмирди ки, билмирди… Еля бил зцлмят эежя бизя ажыг верирди. Щяр санийямиз бир саата бярабяр кечирди. Эялин нежя йорулмушдуса отурдуьу йердяжя йатды. Цстцндян мяляфянин сцрцшмяйиндян, лцт галдыьындан беля хябяри олмады. Ойатмамаьа  чалышараг, сакитжя ону бярк-бярк мяляфяйя бцрцдцм. Онсуз да топ да атылсайды ойанасы щалда дейилди. Еля бил гыш  йухусундайады. Она рящмим эялся дя цряйимдя эцлдцм; - Бяхтявярин гызы, еля бил гу тцкцндян щазырланан йорьан-дюшякдя йатыб.

Нядянся, мян йата билмирдим. Эюзлярим эежянин гаранлыьына дикилиб галмышды.                                                       

                                               

***

 

Артыг дан йери сюкцлмяйя башлайырды. Эюй цзц йун кими ялчимляниб, дидилди…дидилди, нящайят, эцндоьандан бойланан бир гятря шяфяг сящярин ачылмасындан хябяр эятиряряк сямайа дикилиб галан эюзлярими мцъдяляди.

Ащ! Танры, Шцкцр сяня! Сящяр ачылыр.

Мяня еля эялирди бир даща сабащ ачылмайажаг. Бир даща дцнйа эцняш нуруна бойанмайажаг.  Сяня чох шцкцрляр Танры, шцкцрляр олсун, бу сящяри мяня эюстядин!

Сящярин ачылмасыйла бярабяр узагда эюрсянян, даьларын башындакы думан да аста-аста йцксяляряк асиманын кюксцня долду.  

Ачылан сящярин ала-торанлыьында цч няфярин чай тяряфдян эялдийини эюрдцм. Орта йашлы ики киши жаван бир оьланы дцшярэяйя тяряф эятирирдиляр. Эятирилян оьланын башы дизляри цзяриндян галхмырды. Аьзы дизляриня гапанмышды. Онлар оьланы дизлярини гужаглайыб, отурмуш вязиййятдя чайын о бири сащилиндян тапыб эятирирдиляр.

Дан йери сюкцляндян аз сонра санки, дцшярэядя гурбаьа эюлцня даш атдылар. Дцшярэяйя бир «гурщагур» дцшдц ки, эял эюрясян?! Сцрцжцляр зийарятя  эятирдикляри зийарятчилярин йериндя олуб-олмамалары иля марагланырдылар.

Бир-бирляриндян:

-Ай гардаш, сянин зийарятчилярин щамысы йериндядирми? – дейя сорушурдулар.

«Йохлама»дан сонра мялум олду ки, бир нечя зийарятчи йохдур. Данышыланлара эюря, ики киши (бунлар о шяхсляр иди ки, биз зийарятдян эери гайыддан заман бизя лаь етмишдиляр) иткин дцшмцш, бир гызы сел апармыш, щямин гызын анасыны ися чай гырыьында дон вурмушду. Чайда сел апаран гызы хатырладым. Зийарячиляр дящшят вя горху щисси иля дцнянки эцнцн фажиясиндян данышырды. 

Нящайят, Сяфярэилин дя сяси эялди. Онлар машынын йцк йериндя бир-бирини гужаглайараг сящяри ачмышдылар. Донмамаг цчцн няфясляри иля бир-бирилярини иситмишдиляр. Бизи чаьырдылар. Гуру палтар истяйирдиляр. Гуру палтар щардайды ки?! Ейваз яйниндяки цчдцймя кюйняйини вя кюйняйин алтындан эейиндийи исти алт палтары чыхардыб онлара верди. Юзц  ися лцт бядянля пенжяйиня бцкцлдц.

Йаьыш кясмишди. Йаьышын кясмяси евя гайытмаг цмидляримизи доьрулдурду. Амма бир аз да эюзлямяк лазым эялирди. Эери гайытмаг цчцн машынлар мцтляг чайдан кечмяли иди. Сел чайда щяля дя ясиб-жошурду. Дцнянки горхуну цстцмцздян атмамышдыг ки, йаьыш йенидян эцжлянмяйя  башлады.  Сцрцжцляр горхуларыны гадынлардан эизлятсяляр дя, щяйажанларыны боьа билмядиляр:

-Йаьыш кясмяся, беля давам ется вязиййятимиз аьыр олажаг. Бялкя биртящяр чайы кечя билсяк…Амма йох, кечя билмярик! Бялкя йохлайаг!- дедиляр.  Амма щеч кяс жцрят  едиб биринжи олараг йола дцшмяк, машыны селя вурмаг истямирди. Селин машыны апармаьындан горхурдулар. Чайын щеч бир бянди-бяряси галмамышды. Сел йуйуб апармышды. Чыхыш йолу тапмаг лазым иди. Машыны чайдан кечиртмяк цчцн щяря бир чаря фикирляширди.  Амма щеч кяс юзцня архайын дейилди.

Ейваз сцрцжцляря деди:

-Ня бащасына олур-олсун, бу эцн гайытмалыйыг. Бурада бир эцн дя галсаг, арвад-ушаг сойугдан гырылажаг. 

Эежядян йатан Кямаля, йухудан ойаныб сорушду; -А бажы, сящяр ачылыбмы?

-Ачылыб, -дедим.

-Амма мяним бядянимин дону щяля дя ачылмайыб-деди.

-Мяним дя баш бармагларымы дон  атыб.

Ейваз йанымыза эялиб, ясябиликля сцрцжцлярдян шикайят етди: - Гошадифер машыны олан яжлафларын щеч бирини разы сала билмирям ки, габаьа дцшцб, чайы кечсинляр. Мяним машыным тякдиферди, горхурам машыны чайда батырым. Йохса, щеч няйя бахмаздым, чайы кечярдим. Диллянмядийимизи эюрцб: -Эедим, эюрцм кими разы салырам, - дейиб узаглашды. 

 Машынын кабинясындян  Ейвазын сцрцжцляря нежя йалвардыьыны ешидирдик.

-А гардаш, сиз Аллащ, эялин эедяк, валлащ сонра эедя билмяйяжяйик.

Сцрцжцляр тяряддцд ичярисинжя:

-Эюзляйяк, йаьыш кяссин, чайын сели бир балажа сянэисин. Йохса чайы кечя билмярик, дедиляр.

-Аллащ Кяримди, кечярик! -Ейваз ялини узагда эюрсянян даьлара сары узадыб: -О даьларын цстцндяки булудлара бир бахын, йаьыш йцклцдцр, бир нечя саатдан сонра о булудлар бурада олажаг. Ня гядяр ки, о булуд юзцнц бура бошалтмайыб, чайы кечмялийик!  Ейваз щеч кясин жаваб вермядийини эюрцб йенидян йалвармаьа башлады:

-А кишиляр, гадозу алым, я, нолар, эялин кюмякляшиб,  эедяк. Валлащ, эетмясяк саь галанлар да бурада гырылажаг. Щеч кясдян сяс чыхмадыьыны эюрцб, сцрцжцлярдян биринин голундан тутараг:

-Гардаш, башува дюнцм, сянин машынын гошадиферди, эял, дцш габаьа!

Сцрцжц: - Йох, гардаш, мян гохурам, чайы кечя билмярям. Шоферликдя хамам, -дейяряк голуну Ейвазан ялиндян чякиб чыхартды. Нящайят, йалвара-йалвара олса да Ейваз сцрцжцлярдян бир нечясини эетмяйя разы салды. Вя тялясик сцкан архасына кечиб: -«Аллащ Мящяммяд йа Яли»! - дейяряк машыны ишя салды. Гурбанэащдан айрылан машын аьыр-аьыр йола дцшдц. Лянэяр вура-вура эедян машын эятирдийи аьыр йцкц эери гайтарырды. Изтираблы саатларымыза сон гойараг «Гурбанэащ»дан айрылырдыг.

Бабадаь зирвясиня бойландым. Орада кечиртдийим мяшяггятли саатлара бахмайараг гябул олунан  зийарятимин ширинлийи алтында Бабадаьа эюзляримля; - Саламат гал, а Бабадаь! -дедим.

                                             

                                        

***

 

Шамахы шящяриня йетишмяк цчцн Исмайыллы районунун беш - Бродал, Баба Зарат вя Заратла цзбяцз Жандущар, Дворйан вя Гойдан кяндляринин ятякляриндяки Эирдиманчайын голларыны ашмалыйдыг. Бу тезликля юзлярини чайа вурмайан машынлар чайкянары эедяряк Бродал кяндинин ичярисиндян кечиб саь жинащда йерляшян Эирдиманчайын бюйцк голу гаршысына дайандыг. Биздян яввял чайа чатан машынларын сцрцжцляри чайын сащилиндя дайаныб, мязлум-мязлум ясиб-жошан дяли Эирдиманчайа бахырдылар. Сел кцкряйяряк йалын тяпялярин цстцня гядяр галхмышды. Адама еля эялирди ки, дашан чай эурултулу сясля шагганаг чякяряк эцлцр, атылыб-дцшяряк ятрафдакылара мейдан охуйурду. Чайдакы бюйцк дашлар цзяриндя санки, «Гочяли» рягсини ойнайырды сел.

Мяня еля эялди ки, бурада бюйцк бир дюйцш олажагдыр. Сел сяф дцзцлян гошун кими  гаршымызы кясмишди. Санки бизи дюйцшя чаьыран рягиб бир орду иди.

Гурбанэащда галан сцрцжцляр бизим йола дцшдцйцмцзц эюрцб, жцрятя эялмиш, архамызжа эяляряк чай гыраьында нювбяйя дцзцлмцшдцляр.

Ейваз чайа бахан сцрцжцляря йахынлашаб, сорушду: -Ня олду, ня эюзляйирсиз?

-Кечмяк мцмкцн дейил, йол даьылыб -дедиляр. Дашлар йолу даьыдыб.

Чайы кечмяк цчцн дайаз йер тапмаг лазым иди. Даьлардан тюкцлцб эялян бюйцк дашлар йолу бцтцнлцкля баьламышды. Ейваз чайын кянарыны эязиб, кечмяк цчцн мцнасиб йер тапды. Сонра щямин йер жаван зийарятчилярин кюмяклийи иля бюйцк дашлардан тямизлянди. Чюкяк йерляри ися дашла долдурдулар. Бир нечя саата йахын чякилян язиййятдян сонра тящлцкяли олса да йол кечмяк цчцн щазырланды. Ейваз юн сырада дайанан машынын сцрцжцсцня:

-Щя, тярпян эюряк!- деди. Сцрцжц дяли кими кцкряйян Эирдманчайа бахараг:

-Мян горхурам гардаш, ким истяйир кечсин-деди.

-А гардаш, горхма, сянин машынын мянимки кими тякдиферли дейил ки, горхасан?! Сцрцжцнц разы сала билмяйян Ейваз ялажыз галыб о бири сцрцжцляря дя мцражият етди. Щеч кяс чайы илк олараг кечмяк цчцн разылыг вермяди. Ейваз гейзля, биринжи сырада дайанан машынын сцрцжцсцнцн  йахасындан тутуб, ону эцжля сцканын архасына отуртду. Машынын бир гапысындан отурдулан сцрцжц, диэяр гапыдан дцшцб гачды. Ейваз гачан сцрцжцнц «йаьлы» бир сюйцшля сюйцб, юзц онун  машынына яйляшди. Ажыглы щалда, машыны сцрятля суйа вурду. Зийарятчилярля долу машын суда лянэярляди. Машын суйун истигамятиня сары эютрцлдц. Сонра истигамятини дяйишяряк щазырланмыш йола сары чеврилди. Илк машын чайы кечди. Щадисяляри эярэинлик ичярисиндя изляйян зийарятчилярин цзяриндян аьыр йцк эютцрцлдц санки. Нювбя икинжи машынын иди. Беляликля, нювбя юз машынына чатды. Бизим машын чайдан кечяркян дал тякярляр чюкяйя дцшдц. Машынын мцщяррики йухары галхды, йцк йери ися суйа батды. Машындакы зийарятчилярин гышгырыьы ешидилди. Юзцнц итирмяйян Ейваз усталыгла машыны чюкякдян чыхартды. Сцканы саьа-сола бурараг ону эур селин ахарына бурахды. Суйун ахары машынын эедишиня кюмяклик эюстярирди. Чятинликля дя олса чайы кечди. Беляликля, Ейваз чайын сащилиндяки бцтцн машынлары бир-бир о бири сащиля кечиртди. О, машынлары чайдан кечиртдикжя ятрафы алгыш сясляри бцрцйцрдц. Кишилярин алгыш фитляри, щяйажаннгарышыг севинж гышгырыглары чайын эурултусундан чох сяс-кцй салмышды. Эирдманчайын бир сащилиндян о бири сащилиня щявясля машынлары кечирян Ейваз алгышлардан жуша эялди. Цзцнц машынын йцк йериндяки йолчулара тутуб, щцндцрдян:

- Дюзцн, бир аздан йаьыш кясяжяк, щяля цстялик эцн дя чыхажаг. Аллащ гойса Лащыжы да кечяндян сонра гурбанлыг гочун ятин сизинчцн кабаб чякяжяйям дейиб, ляззятля эцлдц.

Щяр ил зийарятчилярин зийарят едиб даьдан ендикляри замана гядяр Ейваз алынан гурбанлыг гочу кясяр, зийарятчиляр даьдан ендикдян сонра ону йорьун зийарятчиляр цчцн биширтдирярди. Бу дяфя дя Ейваз биз Бабадаьа галхан заман гурбанлыг гочу кясиб, соймуш, биширмяйя  фцрсят тапмадыьындан машында сахламышды. 

                                                  

                                                     

***

 

Йаьыш кясмиш, эери гайытмаг цчцн йолу да артыг йары етмишдик. Бундан беля кежяжяйимиз йолларын чох щиссяси цзц йохуша дирянирди. Ейвазын идаря етдийи машын йохушлары чятинликля галхырды. Торпаг йоллар арамсыз йаьан йаьышын ужбатындан палчыг хямиря дюнмцшдц. Бу, ишимизи чятинляшдирирди. Машын цзцйухары дырмана билмир, палчыгда батыб галырды. Ейваз чайы кечиртдикляри машынларын сцрцжцляриня архайын иди. Эцман едирди ки, йол йолдашлары ону дарда гойуб эетмяйяжякляр.

-Мян онларын машыныны чайдан бир-бир кечиртдим, мяним машыным батса, онлар да мяни атыб, эетмязляр, деди. Тярякмя йатагларынын йанындакы тяпяляри аша билсяк, галан йолу биртящяр эедяжяйик. Амма цряйиндя  йатан шцбщяляри дилиня эятирмяди. 

Кямаля онун сюзцня гцввят веряряк : -Бу бойда йахшылыгдан сонра сяни йолда гойуб эетмязляр, гадан алым, наращат олма.

Сцрцъцляр йанымыздан бир-бир ютцб кечяряк биздян араланырдылар. Онларын эетдиклярини эюрян Ейваз цмидсиз: -Дейясян, ишимиз «хараб» олаъаг. Бунлар бизи атыб, эедирляр. Гаршыдакы щцндцр йохушу эюстяряряк; орада мцтляг диряниб, галаъам, деди. Мяним машынымын батаъаьыны билириляр, амма щеч веъляриня дейил, бир-бир йанымыздан ютцб, эедирляр. Цзцнц мяня тутуб:

-Архада эялян о автобусу эюрцрсян?

-Эюрцрям, дедим.

- Гаршыдакы щцндцр йохушда диряниб галан бир мян, бир дя о автобус олажаг.

-Аллащ Кяримди! О бойда туфандан бизи саь-саламат чыхарыб бурайа гядяр эятирян Аллащ, йягин ки, бундан сонра да бизи нацмид гоймаз - дедим.

-Иншаллащ!

Ниэаранчылыьыны чякдийимиз дик йохуша чатдыг. Ейваз йохушун айаьындан сцряти артырыб йохушу сцрятля галхмаг истяды. Машын йохушун тян йарысында эцждян дцшцб, эери сцрцшдц.  Ашма тящлцкяси йаранды. Ейваз бир нечя дяфя машыны йухары галдырмаьа жящд ется дя палчыг машыны сцрцшдцрцб тяпянин айаьында сахлады. 

Ейваз мцщяррики сюндцрдц. Архадан бизя йахынлашан  автобусун сцрцжцсцнц сахладараг:

-Гардаш, мян эцман ки, йохушу чыха билмяйяжям, еля сян дя. Машыныны бир аз эеридя сахла, мяним машыным сцрцшцб сянинкиня дяймясин. Автобус сцрцжцсц:

-Йахшы, - деди. Ня кюмяк лазымды? Бир дя жящд ейля. Аллащын кюмяклийи иля иншалащ бу дяфя бялкя, тяпяни ашарсан.

Ейваз:  -Чятин олажаг, архада бир-ики машын галыб, онлар да мяни атыб эетсяляр, кюмяк етмясяляр тяпяни чыха билмяйяжям.  Ейваз йенидян «Аллащ Мящяммяд Йа Яли» дейиб, сцкан архасына кечди. Кямаляйля мян горхудан няфясимизи ичимизя чякмишдик. Щяр машын эери сцрцшяндя аз галырды юдцмцз партласын.

Кямаля; - Аьяз, машын ашса, ямимин жануйчун (атасына ями дейирди) биабыр олажаьыг. Юлмяйимиз жящянням ей, лцт-ятжябала галажьыг орталыгда.

-Нящс данышма, дедим.

-Аллащ, сян юзцн бизя кюмяк ол. Бизя бу биабырчылыьы эюстярмя, дейян Кямаля щцндцрдян Аллаща йалвармаьа башлады. Ейваз щирсини онун цстцня тюкяряк: -Аз, кяс сясини, бясдир мяни чашдырырсан ахы, инди доьрудан да машыны ашырдажам.

Йаьышдан чыхыб йаьмура дцшмцшдцк. Бу дяфя дя беля чятинликля цз-цзя галмышдыг. Лещмяляшян палчыгдан тяпяни аша билмирдик. Ейвазын эюзц йанымыздан ютцб кечян сонунжу сцрцжцдя галмышды. Бу, Эюйчай машыны иди. Сцрцжцнцн адыны билмядийи цчцн, Ейваз ону щайлайараг щцндцрдян: 

-Айя, а гардаш, бялкя мяня кюмяк едясян, зянжирин вармы?

Сцрцжц машыны сахламадан ялийля «йохдур» ишаряси едиб, кечди. Ейвазы од эютцрдц:

-Язрайыла дюнцбляр оьрашлар. Гурбан оласыз гошадиферляринизя. Пай атонан, еля бил бир-нечя саат бундан яввял чай гыраьында бойунларын бцкцб дуран, бу яжлафлар дейилди. Сонра юзцнц сюйяряк, мяня дейян лазымдыр «яжлаф» юзцнсян ки, беля надцрцстляри чайдан кечиртмисян! Эюр мяни нежя дя йолда гойуб гачдылар? Ай сизин затынызы... Я, щяля буна бах, нежя дя «газ»нан сцрцр. Ютцб кечян сонунжу машынын  архасынжа тцпцрдц. Тфу, сизин жямдяйинизя!

-Гадан алым, ай Ейваз, щирслянмя, деди Кямаля. Онларда кишилик олсайды, йолда арвад, ушаьы кюмяксиз гойуб гачмаздылар ки?!

-Гой эетсинляр, еля билирляр мян бурда галажам?! Йох, тяпяни ашажам. Мцтляг ашажам!

Автобусун сцрцжцсц Ейваза йахынлашыб ширин лящжяйля; -Айя, бизи гойуб гачмагларына бах надцристилярин! Гуйруглары гапы архасындан чыхыб дана!

Ейваз автобус сцрцжцсцня:

-Сянин зийарятчиляринин чохусу киши хейлаьыды. Денян, мяня кюмяк етсинляр, итялясинляр машыны. Сонра да сянин машынынын чарясиня бахарыг.

Автобус сцрцжцсц машынында олан зийарятчиляри  щарайлады.

-Айя, ай ушаглар, айя тюкцлцшцн машындан йеря, эюряк нейляйирик!

Автобусдан дцшянлярин яксяриййяти жаван вя жцссяли оьланлар иди. Ейваз юз машынында отуран зийарятчиляря цзцнц чевириб деди:

-Гадынлар щялялик галсын, (Кямаля иля мяним яйнимдя палтар олмадыьына эюря кабинядян чыхасы  щалымыз йох иди)  ня гядяр киши хейлаьы вар машындан тюклцшсцн йеря. Машыны итяляйяжяйик, дейиб, юзц сцкан архасына кечди.

Машын йеня тяпяни чырмаглайырды. Бу дяфя дя алынмады. Йени чаря фикирляшмяйя башладылар. Зийарятчиляр бу дяфя наращатчылыг кечиртмирдиляр. Инанырдылар ки, Ейваз бир чаря тапажаг, онлары дарда гоймайажаг.

Автобус сцрцжцсц Ейваздан : -Ня етмяк фикриндясян? – дейя сорушду. Ейвазын аьлына бир фикир эялмишди. 

-Биздян яввял йохушу чыхан машынлар йолу  шцшя кими сцрцшкян етдиляр, йохушу чыхмаг даща мцмкцнсцздц. Эюрцм, бялкя йолун кянарыйла, кол-косун цстцйля юзцмя йол ача билсям…

-Ора  чох дикдир, горхулудур, машын эери аша биляр. Ейваз она гулаг асмайыб зийарятчиляря: - Галхын машына, аьыр олсун, деди.

Машын пишик кими йери жырмагла-жырмаглайа кол-косун цстц иля йухары дырманмаьа башлады. Жырмаглана-жырмаглана, нящайят ки, йохушу ашды. Зийарятчилярин севинж сясляри ятрафы бцрцмцшдц.

Нювбя автобусун иди. Сцрцжц машына яйляшди. ГАЗ-53-цн галхдыьы йолла йухары галхмаьа башлады. Амма йохушу чыхмаьа наил ола билмяди. Бир нечя дяфя жящд ется дя щеч бир нятижя олмады. Ейваз автобус сцрцжцсцня:

-Дцш ашаьы!  Бу дяфя мян йохлайым.

Автобус сцрятля йохуша сары эютрцлдц. Йохушу ашмаьа аз галмыш сцрятдян дцшдц. Йохушун кянарында дайанан кишиляр йцйцряряк чийинлярини машына дайаг етдиляр. Машыны тяпяйя сары итялядиляр.

Машынын тякяри алтындан чыхан палчыг машынын галхмасына кюмяклик эюстярянлярин цз-эюзцня силля кими дяйирди, лакин онлар машындан кянара чякилмирдиляр. Бир нечя дягигядян сонра -Ура! сясляри тяпянин башында якс-сяда верди.

Артыг щяр ики машын йолун чятинликлярини архада гоймушду. Машынлар Лащыж йолундакы асма кюрпцйя йахынлашырды. Ейваз машынын сцрятини артырараг: - Мяни йолда гойуб гачан сцрцжцляри мцтляг, ютцб, кечмялийям, деди.

Горхулу дягигяляры тамамиля цстцмцздян ата билмясяк дя кефимиз кюк  иди.

Ейваз бизи тяпянин ятяйиндя гойуб гачан сцрцжцляри бир-бир ютцб, кечдикжя онлара узун-узады «ажыг сигналлары» верирди.

                                          

***

 

Бизи мцгяддяс йолла зийарятя апаран машын еля щямин мцгяддяс йолла да саь-сатамат  эери гайтарырды. Зийарятя эедяркян Исмайыллы районунун Пирбящли кяндиндян кечян заман танымадыьымыз жаван бир оьлан бизя ял едяряк демишди: -Йолунуз уьурлу олсун!

Эери гайыдан заман щямин кянди ютцб-кечяркян жаван оьланын дедийи хош сюзляри хатырлайыб, додагалты пычылдадым:

-Ей бу мцгяддяс йола чыханлар, щяр биринизин зийаряти гябул олсун! Чцнки щяр бириниз бу йода яззиййят чякдиниз, гой сизин дя мцгяддяс сяфяриниз гябул олунсун!

 

Даьдан сис-думан ются,

Щяр кяс ниййятин ется,

Бабайа зийарятя эется,

Зийаряти гябул олсун!

 

Зирвясиндя гар, йаьышса,

Чятинликля гаршылашса,

Кимся зирвяйя говушса,

Зийаряти гябул олсун! 

 

Эцн ахшама доьру яйилмишди. Йаьышдан ясяр-яламят галмамышды. Щавада артыг мцлайимлик щисс олунурду.

Лащыжын асма кюрпцнц кечдикдян сонра Ейваз машыны сахлады. Зийарятчиляр йеря тюкцлдц. Онлар даьа галха билмядикляриня тяссцф щисси кечиртмир, саь саламат галдыглары цчцн Аллаща шцкцр едирдляр.

                                         

***  

 

Кюз цстцндя бишян кабабын ийи ятрафы бцрцмцшдц. Ейваз вердийи сюзц йериня йетирирди. Йолчулар цчцн юз яллярийля кабаб чякирди. Эюй отларын цзяриндя эюзял бир сцфря ачылмышды. Кимин чантасында няйи вардыса ортайа гоймушду. Демяк оларды ки, ики эцндя, зийарятчиляр щеч ня йемямишдиляр. Кямаля йаш палтарларыны эейиниб, яйниндяжя ожаг кянарында гурудурду. Мяним палтарымын кцряк щиссяси жырыг олдуьундан, машындан дцшя билмядим, йемяйими дя машынын кабинясиндя йедим.

                                                

***

 

Епилог

 

Гаш гаралмышды. Бабадаь зийарятиндян гайыдан машын Исмайыллы яразисини эеридя гойуб, гаранлыгда Шамахы истигамятиня сары сцтцйцрдц.

Шамахынын эцнбатанында йерляшян ашаьы мящялясинин учулуб-тюкцлмцш диварлары йени, бязякли дашларла явяз едилмишди. Машын йоллары ютдцкжя бу бязякли дашлары йол фанарларынын зяиф ишыглары алтында сейр едирдим. Эюзлярим бязякли дашларда олса да, фикрим ютцб-кечян мяшяггятли саатларымын йанындайды. Хатиряйя дюнян зийарятимин ширинлийи мяни мяст етмишди.

Мян зирвя фящт етмишдим! 

Машын сонунжу зийарятчилярини мянзилиня чатдырмаг цчцн Шамахынын гаранлыг кцчяляриндян бириня бурулду. Ишыг дирякляринин йериндя олмасына бахмайараг, гаранлыьа бцрцнмцш кцчя ай ишыьына бялянмишди.

-Бу да Шамахынын тез-тез давасы дцшян, бюйцк, «Гушчулар» мящялляси. Башымы галдырыб улдузлу сямайа бахдым. Мави-масмави сямалы Шамахы, ширин-шипширин бир дцнйам олан Шамахы, сян ня эюзялсянмиш! Буну йалныз инди фярг етмишдим Юлцмдян гуртулдугдан сонра.      

Кцчянин ишыг фанарларынын йанмамасы мяни севиндирди. Чцнки гаранлыгда щеч ким мяним чылпаг, мяляфянин арасында эялдийими эюрмяйяжякди.

Дямир дарваза жырылдады. Севданын евинин кцчя гапысындан айаьыны ичяри гойан Ейвазын яллярини эюйя галдырмасы вя - шцкцр сяня ай Аллащ! саь-саламат гайытдыг, - демяси мяни дцшцнжяляримдян айырды.

Цряйимдя дедим: - Гисмят оларса, юмцр вяфа ется, мяни эялян ил йеня эюзля, мцгяддяс Бабадаь, эюзля!

 

29 август 2006-жы ил