Maddə 14 Təbii ehtiyatlar
Təbii ehtiyatlar hər hansı
fiziki və ya hüquqi şəxslərin
hüquqlarına və mənafelərinə
xələl gətirmədən
Azərbayjan Respublikasına mənsubdur
Azərbayjan Respublikasının
Konstitusiyasından
Giriş
Bioloci elmlər janlı orqanizmlərin quruluşu və funksiya müxtəlifliyini, onların inkişafını və yaşayış mühiti ilə qarşılıqlı münasibətlərini öyrənir.
Üzvü aləm dəyişilməz qalmır. Yer üzərində həyatın meydana gəldiyi gündən o, təbii - maddi səbəblərin təsiri ilə fasiləsiz inkişaf edir. Üzvü aləmin tarixi inkişaf (təkamül) qanunlarını dərk etmək bu kitabın əsas məsələlərindən biridir. Bu kitab antropogen amilin təbiətə göstərdiyi müxtəlif tərzli təsirlərin mənfi və müsbət xüsusiyyətlərini öyrənməklə təbiətin qorunması üçün hər hansı bir tədbirlərin öyrədir.
Kitabın əsas məqsədi Azərbayjanın qoruqlarında milli park və yasaqlarında olan və eləjə də dünyanın müxtəlif qoruqlarında olan flora və fauna haqqında məlumat verərək, şagirdləri, tələbələri və bioloqları vətənə məhəbbət ruhunda tərbiyə etmək, onları təbii sərvətlərin mühafizəsi tədbirləri, qoruq, yasaq və milli parkların yaranma tarixi, qoruğun ekoloci sisteminin müasir vəziyyəti, qoruğun flora və faunasında olan «Qırmızı kitab»a düşən nadir növlər və nəslikəsilməkdə olan növlərlə tanış etmək, mühafizəni başa salmaqdan ibarətdir. Bioloci qanunların dərk edilməsi janlı təbiəti idarə etmək, onu insanın mənafeyi naminə dəyişdirmək üçün geniş imkanlar açır. Təbii sərvətlərdən - meşə, çəmən və çaylardan istifadə edilməsi, orqanizmlərlə çansız təbiət arasındakı qarşılıqlı münasibətləri müəyyən edən bioloci qanunları bilməyə əsaslanmışdır. Bu kitab yeni mədən biozenozlar yaratmaq və orada olan bitki və heyvanlar qorumaq yollarını göstərir.
Bitki və heyvanların yeni mühitə uyğunlaşdırılması, çayların və şirin su hövzələrinin balıq sərvətlərinin çoxaldılması, qoruqda olan jeyran, jüyür və digər azalan növlərin sayını artırmaq məsələsi bioloci qanunları bilmədən həll edilə bilməz. Qoruqların, milli parkların və yasaqlıqların recimini bilmədən onları idarə etmək, onlardan səmərəli istifadə edib flora və faunanı, yasaqlarda olan abidələri qorumaq mümkün deyildir.
Bəşəriyyətin və onun gələjəyi üçün təbiətin qorunmasının əhəmiyyəti xüsusilə böyükdür. Respublikamızda təbiətin qorunması və təbii sərvətlərdən səmərəli istifadə olunması ən mühüm ümumdövlət məsələlərindən biridir ki, əhalinin də rifahı bunun həllindən asılıdır. Ona görə də ekoloci konsepsiyaları və qanunları bilmək vajibdir.
Azərbayjan Respublikasının milli məjlisi tərəfindən heyvanların qorunması və istifadəsi haqqında Qanun qəbul edilmişdir. Bu qanuna əsasən heyvanların qeydə alınması, onlardan səmərəli istifadənin tənzim edilməsi, faydalı və nadir heyvanların çoxaldılması üçün əlverişli şərait yaradılması müxtəlif rayonlarda yeni yasaqlıqların təşkil edilməsi sahəsində bir sıra mühüm tədbirlər həyata keçirilir.
Qırmızı kitab yaradılmışdır ki, oraya flora və faunanın daha nadir nümayəndələri daxil edilmişdir ki, onlar barəsində xüsusi mühafizə tədbirlərinin görülməsi zəruridir. Azərbayjan xalqının borju vətənimizin təbiətinin qorunması sayəsində aparılan tədbirlərdə fəal iştirak etməkdir.
Təbiətin qorunması və ondan səmərəli istifadjə edilməsi məsəolələri hətta böyük bir dövlət tərəfindən də tənzim edilə bilməz. Ona görə də bu məsələlər Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT) sistemində beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən nəzərdən keçirir və işlənib hazırlanır.
Təbiətin qorunması və ondan səmərəli istifadə edilməsi barədə bütün dövlətlərin hökümət başçıları müşavirə çağırırlar. Bu müşavirələrin yekun aktında havanını çirklənməsi ilə mübarizədə şirin suların və dənizlərin qorunmasında, torpaq örtüyünün qorunmasında, janlı təbiətin qorunmasında və qoruqların yaradılmasında, əhali yaşayan rayonlarda ətraf mühitin vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasında hazırlanmış beynəlxalq proqramlar üzrə ətraf mühitin tədqiqinin inkişaf etdirilməsində geniş beynəlxalqproqramların hazırlanmasında iştirak edir.
Azərbayjan Respublikasının Konstitusiyasında təbiətin qorunması haqqında deyilir. «İndiki nəslin və gələjək nəsillərin xeyrinə olaraq Azərbayjanda yerin və onun təkinin, su ehtiyatlarının, bitkilər və heyvanlar aləminin mühafizəsi, bunlardan elmi jəhətdən əsaslandırılmış qaydada səmərəli istafadə olunması, havanın və suyun saflığını qorunması, təbii sərvətlərin bərpasının təmin edilməsi və insanı əhatə edən mühitin yaxşılaşdırılması üçün lazımi tədbirlər görülür». 1969 - ju ildə jənab Heydər Əliyev respublikaya rəhbər gəldikdən sonra «Azərbayjan təbiətinin mühafizəsi haqqında» qanunun qəbul edilməsi mövjud qoruqların sayının Qarayazı, Ağgöl, İsmayıllı, İlisu, Altıağaj, Qobustan, Qaragöl, Altıağaj dövlət qoruqları 1969-ju ildən sonra yaradılan qoruqlardandır. Hazırda əsas ekosistemləri əhatə edən və ümumi sahəsi 269 min hektar təşkil edən 18 yasaq fəaliyyət göstərir.
« Azərbayjanın milli mədəni və təbii irsinin qorunub saxlanması - Milli Parklar proqramı» beynəlxalq konfransına (may 2002) göndərilmiş məktubunda jənab Heydər Əliyev demişdir:
« Milli parkların yaradılması proqramı» Ətraf mühitin mühafizəsinin olduqja vajib, ümumbəşəri bir vəzifə kimi qarşıda dayandığı indiki dövrdə xüsusilə böyük əhəmiyyət kəsb edir. Təbiətin ölkəmizə bəxş etdiyi zəngin sərvətlərə xüsusi qayğı ilə yanaşmaq, belə misilsiz xəzinələri bəşəriyyətin gələjəyi naminə qorumaq üzərimizə düşən başlıja vəzifələrdəndir.
Təqdim etdiyimiz Bu kitabda Azərbayjanın füsünkar təbiətinin ayrı-ayrı guşələrini, gələjək nəslə saxlanması unikal mənzərələri və təbiəti jana gətirən flora və faunanın nadir nümunələrini əks etdirən materiallar toplanmışdır. Bu kitab qəlbində vətəninə, onun zəngin, qayğıya ehtiyajı olan təbiətinə sevgi ilə yanaşan hər bir kəsə o jümlədən bu kitabı oxuyanlara dərslik kimi töhfədir.
QORUNAN ƏRAZİLƏR
Yer şəraitində insan ayağı dəyməmiş təbiət guşələrinin, öz ilk görkəmini saxlamış meşələrin, səhraların, çöllərin və eləjə də orada olan flora və faunanın sayı ildən-ilə azalır. Buna görədə nadir bitki və heyvanlar aləmi olan təbiət sahələri dövlət tərəfindən qoruq elan edilir.
Qoruqlar - elm, mədəniyyət və təsərrüfat üçün böyük əhəmiyyəti olan, dövlət tərəfindən təbii halda mühafizə edilən ərazilərdir. Qoruq təbiətin mühafizəsi formalarından biridir. Burada müxtəlif təbii zonaların xarakter landşaftları kökü kəsilməkdə olan, yaxud nadir hallarda rast gələn bitki və heyvan növləri, eləjə də yox olmaq təhlükəsinə məruz qalan təbii komplekslər və onların komponentləri mühafizə olunur. Qoruqların təbiəti kompleks şəkildə öyrənilir. Onlar yer kürəsinin bütün təbii zonalarını əhatə edir. Bəzən xüsusi əhəmiyyətli olan tarixi, bədii və xatirə obyektləri (şəhər və ya onun hissəsi, malikanə, qədim park və s.) qoruq elan edilir.
Qoruqlar, hər şeydən əvvəl, təbiət qoynunda açıq elmi labaratoriyalardır. Burada alimlər təbiətin insan tərəfindən dəyişdirilməmiş mürəkkəb qanunlarını tədqiq edirlər.
Hər bir qoruqda yalnız həmin qoruğa məxsus qiymətli obyektlər olur ki, onların mühafizəsinə daha çox diqqət yetirilir. Məsələn, Ağdəniz, Barens dənizi sahillərini, həmçinin bu dənizlərdəki bir sıra adaları əhatə edən Kandalakşa qoruğunda quş bazarları və qaqa quşlarının yuvaları qorunur. Baykal gölü sahilində Barquzin qoruğu samurların saxlandığı əsas yerdir.
Belorusiyadakı Belovecskaya puşşada dırnaqlılar-marallar, qabanlar, zubrlar, jüyürlər çoxdur. Voronecdək qoruqda qunduzları qoruyub saxlamaqla bərabər, onları çoxaltmaqla məşğul olurlar. Ukrayna çöllərində Askaniya-Nova qoruğu yerləşir. Bu qoruqda Şiyav çölünün bütün Avropada toxunulmamış qalan son sahəsini və heyvanlar aləmini qoruyurlar.
Türkmənistanın jənubunda - Badxız qoruğunda jeyranlar və qulançarla yanaşı kaftar və bəbir kimi nadir heyvanlar da qorunur.
Qafqaz dağlarının yamajlarındakı qoruqlar da o jümlədən Azərbayjan respublikasının Zaqatala qoruğunda köpgər və dağkeçisi sürüləri, dərələrdə nadir quşlar, bir çox bitki növləri qorunur. Xəzər dənizi sahilində,Lənkəran rayonu ərazisindəki Qızılağaj qoruğunda ördək, qaz, qu quşu və s. qorunur.
Respublikamızın Göy-göl, Pirqulu, Türyançay, Hirkan, Şirvan və s. qoruqlarında, həşəratlar, sürünənlər, məməli heyvanlar və bitkilər də mühafizə olunur.
Dünyanın başqa ölkələrində də bir çox qoruqlar yaradılmışdır. Bu qoruqları milli park adlandırırlar. Məsələn, Şərqi Afrika savannalarında Serengeti parkı on kilometrlərlə uzanır. Parkın geniş çəmənliklərində minlərlə antilop, zebr, kəl sürüləri, şirlər, nəhəng fillər, uzunboyun zürafələr, kərgədanlar, begemotlar, itiayaq gillik pişikləri yaşayır və qorunur. Ətrafda rəngarəng quşlar uçur. Səmada keçəl kərkəzlər süzür, ağajlarda oturan kərkəzlər şirlərin qabağından qalan yeməklərlə qidalanırlar.
Avrasiya qitəsində qoruqların yaranması sayəsində indi də çaylarda məməlilərə keçid forması olan yumurtaqoyan ibtidai məməli heyvan ördəkburun və yexidna qorunub saxlanılmışdır. Avstraliyanın meşələri və savannaları həmişəlik kisəlilərin məskəninə çevrilmişdir. Burada kisəli janavar ağajda yaşayan balaja kisəli ayı-koala, kisəli dələlər, siçovullar yaşayır. Avstraliyanın ən əsas kisəli heyvanı kenqrudur. Avstraliyada quş çoxdur, bunların ən böyüyü emu dəvəquşusudur, ən gözəli göy qurşağı kimi bəzəkli jənnət quşları, ən məzəlisi müxtəlif quşların səslərini təqlid edən zəvzəkdir. Rəngbərəng tutuquşular bunların meşə və savannalarına gözəllik verir.
Avstraliyada məşhur «nasos-ağaj» evkalipt bitir. Onun yarpaqları havada ətir saçır. Avstraliya qoyunçuluq üzrə dünyada birinji yer tutur.
Hazırda Avstraliyanın əsl yerli sakinlərinin sayı azdır, jəmi 50 mindir. Yerli sakinlərə və daimi orada yaşayan janlılara borigenlər deyilir.
Askaniya Nova Dövlət qoruğu
Qoruq 1921 ji ildə Ukrayna Respublikasının Xerson vilayətində yaradılmışdır. Sahəsi 11 min hektardır. Qoruğun yaradılmasında məqsəd Xam Çölün qorunub saxlanması, həmçinin xalq təsərrüfatı əhəmiyyətli flora və faunanın iqlimə uyğunlaşdırılması, öyrənilməsidir. Qoruğun nəzdində elmi-çöl stansiyası, heyvanat parkı, nəbatat bağı və s. vardır. Qoruqda müxtəlif ölkələrdən gətirilmiş antiloplar, zubr, lama, maral, Afrika dəvəquşusu nandu, elm, kauzar, qu quşu, qızılqar və s. uyğunlaşdırılmışdır. Qoruqda 600-dən çox ağaj, kol və ot növü var.
Badxız Qoruğu
Badxız qoruğu 1941-ji ildə Türkmənistan respublikası Təçən və Mürdağ çayları arasında yaradılmışdır. Sahəsi 86 min hektarda Qoruğun yaradılmasında məqsəd tipik subtropik çöl və yarımsəhrə landşaftlarının mühafizəsi üçün təşkil edilmişdir. Qoruqda ali bitkilərin 700 növü(60-ı endemik) məməlilərin 45 növü və quşların 265 növü məlumdur. Bura vəhşi uzunqulaq-qutanların təbii halda qalığı yeganə yerdir. Zolaqlı kaftar, bəbir, səhra pişiyi, geopard, jeyran, qayakeçisi, arxar, çöldonuzu, oxlukirpi müxtəlif gəmirijilər, sürünənlər və quşlar var.
Barqızın Qoruğu
Bu qoruq 1916-jı ildə Burmanski Muxtar Respublikasında yaradılmışdır. Qoruq Barquzin silsiləsinin qərb yamajlarındadır. Bura Baykal gölünün şimal-şərq sahilləri və akvatoriyasının sahəsi təqribən 18 min hektardır. Qoruğun yaradılmasında əsas məqsəd Barquzin samurlarının mühafizəsi və sayının artırılmasıdır. Oranın dağ-qaya landşaftı da qorunur. Qoruqda məməlilərin 45 növü, quşların 225 növü, məlumdur. Sığın, kabarqa, qonur ayı, şimal maralı, susamuru, vaşaq, Sibir xoruzu, nerpa və s. vardır.
Barsakelmes qoruğu
Qazaxstan Respublikasında 1939-ju ildə yaradılmış Bazsakelmes qoruğu , tipik səhra bitkiləri takır və qumla örtülüdür. Sahəsi 18,5 min hektardır. Qoruq səhra komplekslərinin mühafizəsi və buradakı heyvanların (sayqak, sarı sünbülqıran və jeyran) sayının aartırılması məqsədi ilə yaradılmışdır. Qulan buranın iqliminə uyğunlaşdırılmışdır. Qoruqda məməlilərin 15 növü, quşların 219 növü məlumdur.
Beloveyskaya puşsk qoruğu
Belarusiya Resspubliikasının Brest vilayətində Avropada yeganə qədim meşə massivi olan Beloveyskaya puşşa qoruğu 1939-ju ildə dövlət qoruğu elan edilmişdir. Sahəsi 74,2 min hektardır. 14-15-ji əsrlərdən ovçuluq qoruğudur. 50%-dən çoxu şamlıqdırlar, iynəyarpaqlı qarışıq meşələr, küknarlar, qızılağaj və ağjaqovaq jəngəllikləri, palıd-vələs massivləri bitki örtüyünü təşkil edir.
Qoruqda məməlilərin 60 növü, quşların 210 növü məlumdur. Zubr, maral, jüyür, çöldonuzu, Sibir xoruzu, bonazi tetrası və s. qorunur. Qoruqda təbiət muzeyi yaradılmışdır.
Berezina qoruğu
Qoruq 1925-ji ildə Belorusiya Respublikasının Berezina çayının yuxarı axınında yaradılmışdır. Sahəsi 76,5 min hektardır. Qoruq çay qunduzunun mühafizəsi və çoxaldılması məqsədilə yaradılmışdır. Qoruqda şam, küknar, tozağajı və qızılağaj meşələri vardır. Heyvanlardan sığın, çöldonuzu, maral, ayı, meşə dələsi, su samuru, sibir xoruzu, tetra quşu, ağ kəklik və s. qorunur.
Barcomi qoruğu
Barcomi qoruğu Gürjüstan Respublikasının Barcomi rayonunda Mesxeti silsiləsinin ətəklərində 850-2200 metr hündürlükdədir. Sahəsi 18 min hektardır. Qoruq 1929-ju ildə qiymətli mineral bulaqların debitim tənzimlənməsində böyük rol oynayan təbii kompleksin mühafizəsi məqsədilə yaradılmışdır. Qoruğun sahəsi iynəyarpaqlı və enliyarpaqlı meşələrlə örtülüdür. Qoruqda heyvanlardan Qafqaz maralı, jüyür, ayı, meşə pişiyi, sinjab, dələ və s. qorunur.
Qafqaz qoruğu - Rusiya Federasiyasının Krasnodar ölkəsində, Böyük Qafqazın şimal və jənub yamajlarındadır, sahəsi 262,5 min hektardır. Qoruq 1924-jü ildə Qafqazın şimal-qərbinin tipik təbii komplekslərinin mühafizəsi üçün təşkil edilmişdir.
Darvin qoruğu - Rusiya Federasiyasının Volqadağ Yaroslavl vilayətindədir. Moloqa Seksina ovalığını və Ribinski su anbarı akvatoriyasının bir hissəsini tutur. Sahəsi 112,6 min hektardır. Avropa hissəsindəki təbii tayqa komplekslərinin mühafizəsi və Ribinski su anbarının yaradılması ilə əlaqədar dəyişikliklərin öyrənilməsi məqsədilə 1945-ji ildə təşkil edilmişdir.
İlmen qoruğu - Rusiya Federasiyasında Çelyabinski vilayətində Jənubi Ural dağının şimal ətəklərindədir. Sahəsi 32,1 min hektardır. Qoruq 1920-ji ildə mereroloci qoruq kimi təşkil edilmişdir. Təbii geoloci muzeydir. Təqribən 180 növ mineral var.
İssık - Kul qoruğu
Bu qoruq Qırğızıstan Respublikasının İssık-kul gölünün akvatoriyasında və sahilindədir. Sahəsi 762 min hektardır. İssık-kul dövlət qoruğu 1958-ji ildə yaradılmışdır. Qoruğun yaradılmasında məqsəd burada qışlayan su quşları, qırqovul və Qırğızıstanın dağ faunasının mühafizəsi üçün təşkil edilmişdir. Qoruqda məməlilərin 45 növü və quşların 210 növü məlumdur. Qayatəkəsi, Çöldonuzu, ayı, daşlıq dələsi, irbis (qar qaplanı), qırqovul, tetra, kəklik, ular və s. qorunur. Qoruqda ondatra iqlimə uyğunlaşdırılmışdır.
Kandalakşa qoruğu
Kandalakşa Dövlət qoruğu Rusiya Federasiyasında Ağ dəniz və Barens dənizi sahil boyunda və ayrı-ayrı adalardadır. Ümumi sahəsi 35 min hektardır. Qoruq 1951-ji ildə dəniz quşlarının yuvaladığı yerlərin mühafizəsi məqsədilə təşkil edilmişdir. Bu qoruq 1932-ji ildə yaradılmiş Kandalakşa və 1938-ji ildə yaradılmış «Yeddi ada» qoruqlarının birləşməsindən yaradılmışdır. Ağ dənizin adalarında tayqa, Barens dənizinin adaları isə tundra bitkiləri ilə örtülüdür. Qoruqda ali bitkilərin 550 növü, quşların 210 növü quru məməlilərinin 25 növ, su məməlilərinin 12 növü məlumdur. Adaların sıldırım qayalı sahillərində quş bazarı var. Keyra, qağayı-çimər, qaqarka və s. quş yuvalayır. Sığın, Şimal maralı, vaşaq, ayı, tülkü, sularda boz suiti və s. vardır.
Kedrovaya Pad qoruğu
Rusiya Federasiyasının Primorye ölkəsində, Amur körfəzinin qərb sahilindədir. Sahəsi 17,9 min hektardır. Qoruq 1916 - jı ildə təşkil olunmuşdur. Ərazi əsasən, palıd, ağjaqayın, jökə, göyrüş, mərkəzi hissəsi iynəyarpaqlı və enliyarpaqlı meşələrlə örtülüdür. Qoruqda 820 bitki növü məlumdur. Heyvanlardan xallı maral, bəbir, xarza, janavar, himalay ayısı, yenot iti, jüyür, çöldonuzu, susamuru və s. endemik və relikt heyvan növlərindən Ussuriya düdəkburumu, nəhəng qonurdiş, qədim ibtidai həşərat - qrilloblakina vardır.
Kıvaj qoruğu
Rusiya Federasiyasının Korelya Muxtar Respublikasında Suna çayı hövzəsində hündürlüyü 750 metrə çatan dağlıq rayonundadır. Ümumi sahəsi 10,3 hektardır. Qoruq 1931 - ji ildə təbii komplekslərin mühafizəsi üçün təşkil olunmuşdur. Qoruqda iynəyarpaqlı və enliyarpaqlı meşələr və sfaqnum mamırı bataqlıqları vardır. Hündürlüyü 10,7 metr olan Kıvaj şəlaləsi buradadır. Qoruqda məməlilərin 45 növü və quşların 192 növü məlumdur. Sığın, ayı, mışovul, ağ dovşan, Sibir xoruzu, boz kəklik, bildirçin, jivdimdik, qarabaş, ağ kəklik və s. yaşayır.
Laqodexi qoruğu
Qoruq Gürjüstan Respublikasında Böyük Qafqazın jənub yamajlarındadır. Sahəsi 13,3 min hektardır. Laqodexi qoruğu 1912 - ji ildə təşkil olunmuşdur. Qoruqda enliyarpaqlı meşələr, subalp və alp çəmənlikləri üstünlük təşkil edir. Burada çiçəkli bitkilərin 1500 növü, məməlilərin 43 növü və quşların 95 növü məlumdur. Qafqaz maralı, Dağıstan təkəsi, dağkeçisi, qarapaça, jüyür, çöldonuzu, ayı, vaşaq, meşə pişiyi, daşlıq və meşə dələsi, ular, tetra quşu, qaratoyuq, qırqovul və s. yaşayır.
Matsalı qoruğu
Qoruq 1957 - ji ildə Estoniya Respublikasının Baltik dənizinin Matsalı körfəzi sahilboyunda və Vyaynameri adalarında təşkil edilmişdir. Sahəsi 13,5 min hektardır. Qoruqda Qamış jəngəllikləri geniş sahə tutur. Köçəri quş və bataqlıq quşlarının yuvalanma və köçmə yollarnda müvəqqəti istirahət yeridir. Qoruqda quşların 250 növü (o jümlədən 170 növ yuvalayan quş), məməlilərin 45 növü məlumdur. Pribaltikada boz qazların yuvaladığı ən böyük yerdir.
Okaboyu - terras qoruğu
Bu qoruq 1945 - ji ildə Moskva vilayətində təşkil edilmişdir. Sahəsi 4,9 min hektardır. Qoruqda şam, küknar, tozağajı, palıd, jökə meşələri və çöl florası vardır. Heyvanlardan: sığın, çöldonuzu, jüyür, çay qunduzu, mışovul, dovşan, porsuq. Sibir xoruzu, tetra quşu, ördək və s. qorunur. Qoruqdakı zubryetişdirmə - damazlıq məntəqəsində zubrların sayja çoxaldılması və yaıylması üçün böyük işlər görülür.
Repetek qoruğu
Qoruq 1928 - ji ildə Türkmənistan Respublikasının Qaraqum səhrasının şənub - şərqində təşkil olunmuşdur. Sahəsi 34, 6 min hektardır. Qoruq əsasən Qumlu səhranın təbii kompleksini mühafizə və öyrənmək məqsədi ilə təşkil edilmişdir. Qoruğun səthi barxanlarla, qara saksaul kolları, müxtəlif kserofit efemer və efemeroid bitkilərlə örtülüdür.
Qoruq məməlilərin 32 növü, quşların 200 növü və sürünənlərin 15 növü, həşəratların 1000 - dən çox növü məlumdur.Jeyran, barxan pişiyi, xallı pişik, qumluq dovşanı, ərəbdovşanı, yekəqulaq kirpi, boz varan, qumsiçanı, gekkon, ox - ilan və s. vardır.
Tiqrovaya balka qoruğu
Bu qoruq Tajikistan Respublikasında Vaxş çayının aşağı axımındadır. Qoruq 1938 - ji ildə Vaxş çayının tuqay kompleksinin və ətrafdakı qumlu səhranın mühafizəsi məqsədi ilə təşkil edilmişdir. Qoruqda məməlilərin 35 növü, yuvalayan quşların 65 növü və çoxlu sürünən heyvan məlumdur. Burada Buxara maralı, zolaqlı kaftar, çaqqal, varan, qırqovul, torağay, bülbül, ilanlardan, gürzə, kobra, efa və s. vardır.
Həştərxan qoruğu
Rusiya Federasiyasının Həştərxan vilayətində Volqanın deltasındadır. Qoruğun ümumi sahəsi 60 min hektardır. Qoruq 1919 - ju ildə təşkil edilmişdir. Qoruğun yaradılmasında əsas məqsəd Volqa çayının deltasının təbiətini öyrənmək, su quşlarının və təsərrüfat əhəmiyyətli balıqları öyrənməkdir. Ərazidəki adalar söyüd meşələri və qamışlıqlarla örtülüdür. Qoruqda təqribən 300 bitki növü, 20 məməli heyvan növü, təqribən 265 quş növü məlumdur. Qu quşu, qıvrımlələk, qutan, çəhrayı qutan, qaşqa qaz, boz qaz, sultan toyuğu, qaravay, ərsindimdik, ağ vağ, sarı vağ, qırqovul və s. vardır.
Qoruqların hüquqi recimi
Qoruqlar - hər şeydən əvvəl təbiət qoynunda açıq elmi laboratoriyadır. Burada alimlər təbiətin insan tərəfindən dəyişdirilməmiş mürəkkəb qanunlarını tədqiq edirlər. Odur ki, qoruqların recimini bilmək lazımdır:
a) hüdudlarında xüsusi, yaxud mədəniyyət əhəmiyyətli təbii obyektlər olan və mütləq mühafizə olunan quru yaxud su sahəsi;
b) həmin sahələrin elmi məqsədlərlə təhkim olunduğu elmi-tədqiqat muəssələri.
Qoruqların torpaqları bütünlüklə təsərrüfat istifadəsindən çıxarılır. Qoruqların ərazisində ov etmək, heyvanları və quşları hər hansı üsulla tutmaq və məhv etmək, yuvaları dağıtmaq, balıq tutmaq, yumurta və tük yığmaq, kolları və ağajları korlamaq, qazıntı işləri aparmaq, heyvan otarmaq, ot biçmək qadağan edilir. Qoruqların fəaliyyəti ilə bağlı olmayan sənaye, kənd təsərrüfatı və digər obyektlərin tikilməsi də qadağandır. Qoruqların ərazisindən yalnız ümumi istifadədə olan yollarla keçmək olar. Kənar şəxslər qoruqların ərazisinə yalnız onların müdiriyyətinin ijazəsi ilə daxil ola bilər. Belə ijazəsi olmayan şəxslər onlarda tüfəng, yaxud digər ov aləti olduqda brokonyer hesab edilir.
Yaxşı ki, insanlar yer üzündə belə qoruqlar təşkil edə biliblər. Bizim vəzifəmiz isə nadir heyvanları, bitkiləri qoruyub mühafizə etmək, onları gələjək nəsillərə çatdırmaqdır.
Jənubi Amerikanın Amazoniya təbiət muzeyi
Giriş. Jənubi Amerikanın torpaq - bitki örtüyü və heyvanlar aləmi olduqja zəngin və rəngarəngdir. Jənubi Amerika çox böyük ərazini əhatə etdiyi üçün onun ayrı - ayrı hissəsinin təbii şəraiti bir - birinə bənzəmir. Jənubi Amerikanın Amazoniya vilayəti And silsiləsinin şərq ətəklərindən Atlantik okeanına qədər 3800 km məsafədə uzanan genişovalıqdan ibarətdir. Sahəsi təqribən 5 milyon km2-ə çatan Amazoniya Jənubi Amerikanın ən böyük joğrafi vilayətidir.
Məqsəd.Qley adlanan rütubətli tropik meşələr Amazon ovalığının çox hissəsini əhatə edir. Burada podzollaşma loterit torpaqlar torpaqlar üzərində otuzdan artıq müxtəlif növ palmalar, nəhəng seybo, bertolesiya, şokolad ağajı, kauçuk verən heveya, sekropiya, ağajabənzər qıcı, lianlar, bambuk, epifitlər və s.bitkiləri, heyvanlardan nadir və nəslikəsilməkdə olan qarışqayeyənləri, yaquarları, kenquruları, anakondaları, müxtəlif meymunlar və digər nadir janlılar qorunur.
İqlim. Amazoniyanın müasir landşaftları ovalığın iqlimindən, yəni yağıntıların çoxluğundan bütün il boyu onun bərabər surətdə paylanmasından və yüksək temperaturun sabitliyindən asılıdır. Burada çoxyağıntı iki dövrdə fevral - iyun, oktyabr - yanvar aylarında nəzərə çarpır, çoxlu yağıntı və yüksək temperatur Amazoniyada selvas adlanan zəngin rütubətli tropik meşələrin və ümumiyyətlə meşə örtüyünün inkişafı üçün əlverişli şərait yaradır.
Bitkilər aləmi. Amazoniya meşələrinin ən çox yayılmış ağajları seybo, fikus, palmalar, qırmızı pan brazil ağajı, orxideya, kauçuk verən heveya, şokolad ağajı, ağajabənzər qıcı, banan, bromeliya, lianlar, epifitlər və s. ağajlar üstünlük təşkil edir. Braziliyanın qırmızı pan brazil ağajının adı ilə əlaqədardır. Bununla bərabər meşələrdə dəfnə, bertolesiya, marantuşlar və s.də vardır.
Heyvanlar aləmi. Amazoniyanın heyvanlar aləmi olduqja zəngindir. Tropik meşələrin ən səjiyyəvi heyvanları Amerika enliburun meymunlarıdır, bəzi qarışqayeyənlər ağajlarda yaşayır. Ağajda yaşayan koendu, aquti gəmirijiləri, kapibara ağajlara ziyan vurur.
Meşələrdə kisəli siçovul, uçan siçanlar (yarasa) çoxdur. Meşədə sürünənlər, suda-quruda yaşayanların bütün növləri çox geniş yayılmışdır. Çayda su ilanı nəhəng anakonda, quruda yaşayan boa ilanı. Kərtənkələlərə, müxtəlif zəhərli ilanlar, su bağaları, Amazon çayı və onun qollarında timsah, prianka (çay adamyeyəni) adlanan vəhşi balıq, uzunluğu 5 m çatan arapaim balığı və s. balıqlar çoxdur.
TƏBİƏT ANADIR, ONU SEVİN
Azərbayjanın füsunkar təbiəti vardır.
Azərbayjan! Ana torpaq! Ana torpaq! Bu ad təsadüfi olaraq deyilmir. İnsan hər hansı bir rayonda, bölgədə, torpaqda, ərazidə dünyaya gəlirsə, həmin suyu, havası, qidası ilə təməli qoyulur, inkişaf edir. İstər-istəməz hansı diyarda yaşamasından asılı olmayaraq doğulduğu yer onu maqnit kimi çəkir. Çünki D. İ. Mendeleyevin dövrü jədvəlində olan 110 elementdən 60-a yaxını hüjeyrədə tapılmışdır. Bütün janlı orqanizmlər yaşadıqları yerdə olan mikro elementləri mənimsəyərək hüjeyrələrini qurur və formalaşdırır. Heyvan və bitki orqanizmlərinin, habelə mikroorqanizmlərin bütün hüjeyrələri kimyəvi tərkibinə görə oxşardır. Dünyada olan 11 iqlim tipindən (şimal qütbün soyuq iqlimi və ekvatorun isti iqlimindən başqa) 9-na Azərbayjanda rast gəlinir. Respublikamızın aran rayonları üçün mülayim isti çöl və yarımsəhra, quru çöl, mülayim isti, eləjə də soyuq iqlim, yüksək dağlıq üçün isə tundra iqlimi, qışı bəzi yerdə rütubətli və bəzi yerdə quraqlıq keçən yüksək dağ iqlimi xasdır. Respublikamızın ərazisində havanın ən aşağı tempraturu (mütləq minimum) yüksək dağlarda 450- yə, ən yüksək (mütləq maksimum) tempraturu isə Julfada 440-yə çatır. Ərazidə ən az yağıntı isə jənub-şərqi Qobustanda (110 mm-dən az) çatır.
Azərbayjan relyefi çox müxtəlifdir. Ərazinin yarıdan çoxu dağlıq sahələrdən ibarətdir. Dağlar, düzənliklər bir-birini tamamlayır. Respublikanın ərazisində ən alçaq sahə Xəzər sahillərində okean səviyyəsindən 28 metr aşağıdadırsa, Bazar düzü zirvəsi 4466 metrə qədər uzanır.
Azərbayjan ərazisində olan qədim suxurlar (aşağı poleozoy) Zəyəm çayının orta axınındadır. Onlar 400-450 milyon il bundan əvvəl yaranmışdır.
Dağlarda ən çox yayılmış yura və təbaşir dövr suxurlarının 130-200 milyon illik yaşı vardır. Ən javan (dördünjü dövr) suxurların (vulkan, dəniz, çay, buzlaq çöküntüləri və s.) yaşı 600 min il və ondan da azdır. Müasir çöküntülərə Xəzər sahilindəki qumlar, balıqqulaqları, çay daşları, lillər və s. aiddir.
Beləliklə, Azərbayjandakı suxurların yaşı 450 milyon ildən artıqdır. Torpağımız neft, qaz, dəmir, xrom, mis, kobalt, molibden, polimetal, alunit, daş duz, islandiya spirti, qızıl və başqa mədən sərvətləri ilə zəngindir.
Azərbayjan bol mineral bulaqlar diyarıdır. Bulaqlarda kobaltlı, qələvi və şor sulardan başqa həm də çoxlu mərgümüşlü radioaktiv sular vardır. Suların bir qrupu soyuq, digər qrupu istidir (600-700-yə çatır). İstisu, Badamlı, Sirab, Darıdağ, Turşsu, Qayaaltı, Ərkivan. Şıxov, Suraxanı, Xaldan, Xası, Jimi mineral bulaqlarının böyük müalijə əhəmiyyəti vardır. Dünyada yeganə olan Naftalan nefti özünün mühüm müalijə əhəmiyyəti ilə məşhurdur.
Rəspublikamızda ən iri çaylardan Kür, Araz, Samur, Alazan, Həkəri, Girdman və s. başqaları öz başlanğıjını dağlardan götürür. Onlar çox iti axan dağ çayları olduğundan onların üzərində su-elektrik stansiyaları tikilir və tikilməkdədir.
Füsunkar gözəlliyə malik olan Respublikamızın göz oxşayan gözəl gölləri vardır. Göllər bizim dağların mavi gözüdür, gözəllik ojağıdır. Onlar həm də çaylarımızın qida mənbəyidir. Göy - göl, Maral göl, Batbat gölü istirahət zonası kimi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Süni qollardan Mingəçevir və Jeyranbatan gölü kimi su anbarlarının böyük təsərrüfat əhəmiyyəti vardır. Azərbayjanda 250-yə qədər göl vardır. Azərbayjanın bərəkətli torpabı varlır. Bu torpaqların düzənlik hissəsində pambıq. Taxıl, tərəvəz, subtropik bitkilər, dağlıq ərazisində isə bağçılıq, üzümçülük, maldarlıq, qoyunçuluq, quşsuluq və s. üstünlük təşkil edir.
Respublikamızın bitki örtüyü Azərbayjanın əlvan xalısına bənzəyir. Daimi yaşıl bitki növündən başqa, Qafqazda olan və eləjə də dünyada olan bitki növlərinin çoxu Azərbayjan torpağında bitir. Kür-Araz ovalığının müxtəlif yarımsəhra və çəmən bitkiləri, çaylar boyu isə tuqay meşələri yaşıl lent kimi uzanır. Yalama və Lənkəran düzənlikləri, Alazan-Əyriçay çökəkliyini meşə - çəmən örtür. Alçaq dağlıq qurşağın qismən quraqlıq hissəsində çöl bitkilərindən sünbüllü otlar, yovşan və s. seyrək meşələrdə ardıj, yabanı püstə və s. üstünlük təşkil edir. Orta dağlıq ərazi isə əsasən enliyarpaqlı meşələrlə örtülüdür. Burada fıstıq, vələs, palıd, ulas, qızılağaj və s. əsas yer tutur. Son 13 milyon il ərzində təbiətdə baş verən relyef, iqlim dəyişikliyinə tabb gətirmiş Eldar Şamı dünyada anjaq Azərbayjanda təbii şəraitdə bitir. Eləjə də dəmir ağajı, şabpalıqyarpaq palıd, azat, güləbrişin, Radde ayıdöşəyi, Lənkəran soğanı, Aedebur zambağı, kası, zəfəran, Şamaxı qərənfili, xarı bülbül və s. anjaq bizim respublikada bitir. Azərbayjanda nadir dərman bitkiləri də geniş əkilib, bejərilməklə təbii şəraitdə bitir. Azərbayjan çiçəklərindən alvnan bal ən keyfiyyətlidir.
Respublikamızda 18 mindən çox neyvan növü vardır. Ərazinin aran hissəsində jeyran, dovşan, tülkü, janavar, qaban, bataqlıq qunduzu yaşayır. Qırqovul, Qafqaz tetrası, yaşılbaş ördək, sultan toyuğu təbiəti bəzəyir. Aranda su ilanı, koramal, gürzə və s. sürünənlər yaşayır. Alçaq və qismən dağlıq ərazidə maral, jüyür, çöl donuzu, ayı, kaftar, çaqqal, vaşaq, gəlinjik, safsar, oxlu kirpi, porsuq, dələ, köstəbək; quşlardan: Xəzər uları, qırqovul, turaj, kəklik, Qafqaz tetrası məskunlaşmışdır. Dağlarımızın vüqarı olan dağ keçisi, dağ kəli, dağ qoçu (muflon), köpkər (qarahaça) qorunub bəslənir.
Respublikamızın Xəzər dənizinə qovuşan sularında böljə, qızıl balıq, kütüm, uzunburun balıq, nərə balığı, naxa, durna balığı, siyənək boldur xalqın ixtiyarındadır. Azərbayjan təbiətini daha da zənginləşdirmək və qiymətli xəz dəri əldə etmək üçün bataqlıq qunduzu, şippilla, yenot, üssüriya xallı maralı gətirilərək artırılıb bejərilir.
Xalqımız Azərbayjan təbiətinin keşiyində duraraq 15 Dövlət qoruğu və 20 yasaqlıqlar yaradaraq təbii sərvətləri qoruyur və qoruyajaqdır.
Bitkilər aləmi. Azərbayjan Respublikasının ərazisi 88,6 min km2-dir. Bu ərazi zəngin floraya malikdir (4200-dən ali sporlu və çiçəkli bitki növü yayılmışdır). Respublikamızda rast gələn bitki növləri 125 fəsilədə (Qafqazda-156) və 930 jinsdə (Qafqazda-1286) birlaşmişdir. Azərbayjan florası Qafqazda bitən bitki növlərinin ümumi miqdarının 66 %-ni təşkil edir. Azərğayjanda floranın zənginliyinə və rəngarəng bitki örtüyünün olmasına səbəb, onun fiziki-joğrafi və təbii - tarixi şəraitinin uzaq floristik vilayətlərin təsirləri altında formalaşmış mürəkkəb flora tarixi ilə əlaqədardır.
Respublikamızın üçünjü dövrə aid olan relikt jinsləri ilə də zəngindir ki, bunların da nümunələrinə respublikanın bütün zonalarında, xususi ilə Talış rayonu ərazisində daha çox rast gəlinir. Üçünjü dövr reliktlərinə dəmirağajı (Parrotia persija), Lənkəran akasiyası (Albizzia Culibrissin), şabalıd-yarpaq palıd (Querjus jastaneifolia), azat (Zelkova hyrjana), şümşad (Hex hyrjana), danaya (Danae rajemosa) və başqalarını göstərmək olar.
VIII jildlik “Azərbayjan florası” əsərində respublikamızda 370-dən artıq endemik bitki növlərinin olduğu göstərilir. Jənubi Zaqafqaziya, xüsusilə Naxçıvan MR və Zuvand rayonları endem bitkilərin çoxillik ot nümunələri ilə daha çox zəngindir. Azərbayjan florasının tərkibində bütün real tiplərinin nümunələrinə, yəni qədim meşə, boreal, bozqır, kserofil, səhra, Qafqaz və adventiv tiplərinə rast gəlinir. Qədim meşə tipləri nümunələri Talışda, boreal tipi Böyük və Kiçik Qafqazın yüksək dağ zonalarında, kserofil və Qafqaz tipləri respublikanın bütün rayonlarında, bozqır tipi Bozqır yaylası və Kür-Araz ovalığında daha geniş yayılmışdır.
Səhra və adventiv areal tiplərinə isə respublikamızda az təsadüf edilir. Respublikanın Kür-Araz ovalığında, Xəzər ətrafı və başqa düzənliklərlə çoxlu miqdarda göl, gölməçələr, axmazlar və bataqlıq sahələri vardır ki, bunlarda da zəngin bitki örtüyü inkişaf etmişdir.
Su - bataqlıq bitkiliyi (çala) interezonal xarakter daşımaqla yarımsəhra bitkiliyi arasında ləkələr şəklində, tuqay meşələri arasında, böyük çayların, kanalların, limanların və axmazların kənarlarında rast gəlinir. Çay kənarlarında qarğı (Arundo donax), bataqlıq yerlərdə isə qamış .Phragmites australis - ph. Jommunis. Jəngəllikləri əmələ gəlir. Bəzi yerlərdə taxıl bitkisi nümunələri sıx, hündür (3 m - ə qədər) və çətin keçilən jəngəlliklər yaradırlar. Belə jəngəlliklərdə - Jynanjhum ajutum, Jressa jretija, Alopejurus myosuroides, çiyən (Typha), volfiya (Wolffia arrhiza), başqa növ bitkilərə çox təsadüf edilir.
Burada savanna tipli hündür boylu marqus (Erianthus purpurasjens) bitkisinə rast gəlinir. Kür - Araz ovalığındakı çala tipli bitkilərdə çayarlıq (Jynodon dajtylon), biyanlıq (Glyjirrhiza glabra) və lıqvər jəngəlliyi (Bolbisjhoenus maritimus) nisbətən geniş yayılmışdır. Lıqvər jəngəlliyi quruluşuna görə qarğı jəngəlliyini xatırladır.
Qarabağ düzənliyində dəvəayağı (Limonium meyeri L.sjoparium), süsən (Lris), qırxbuğum ( Polyqonum patulum), poruq (Stajhys palystris), ağlarot (Lythrum salijaria) kimi bitki növlərinə tez - tez rast gəlinir. Şərqi Zaqafqaziyanın rütubətli şorakətli düzənliklərində - Halostajhys jaspija, Halojnemum strobilajeum, Salijornia europaea, Suaeda al tissima, Kalidium jaspijum və başqaları geniş məskən salmışlar. Liman və axmazlarda (xüsusilə Dəvəçi limanında) ən çox çiyən (Typha angustifolia və Tyrha - nın başqa növləri) yayılmışdır.
Kür çayının aşağı hissəsindəki bəzi göl və kanallar üçün Xəzər şanagülləsi (Nelumbium alba), bataqlıq çiçəyi (Nymphoides peltatum), qovuqja (Ultijularia vulgaris), salviniya (Salvinia natans) və s. kimi su bitkiləri çox xarakterik hesab edilir. Adətən çanagüllə bitkisi sıx jəngəllik əmələ gətirərək suyun səthini öz enli yarpaqları ilə tam örtər və çiçəkləmə dövründə qeyri-adi gözəllik yaradır. Relikt assosasiyaya aid olan şanagüllə jəngəllikləri üçünjü dövrdən hazırki günə gəlib çatmışdır.
Talış düzənliklərində bataqlıq sahələr geniş yayılmışdır. Burada su çiçəyi (Potamogeton pectinoidec P. Lucenc), saöaqotu (Myriophyllyum spicatum), su fındığı (Trapa hyrcana), buynuzyarpaq (Ceratophyllum demersum) və s. kimi bitkilər çoxluq təşkkil etməklə, bataqlıq formasiyalarından süsənlik jəngəlliyini də qeyd etmək olar. Burada sarı bataqlıq süsəni (iris pseudocorus), qurbağaotu (Sparqanium erektum (-S.Polyedrum), bataqlıq çilli (Schoeloplecus lacutris) və bataqlıja (Helecharis eupalustris) xüsusi formasiyalar yaradırlar. Bütün düzənlik boyu çoxlu miqdarda quruyan bataqlıqlar üçün qaymaq çiçəyi (Ranunculus ophioglossifolius), buşiya (Buschiya laterifloro), lippiya (Lippia nodifloro), nanə (Mentha agnatica), qırxbuğum (Polygonum minus), yol baqəvəri (Alisma plantaqo) və s. kimi boyu qısa olan alabəzək otların yayılması çox səjiyyəvidir.
Su - bataqlıq bitkiliyinə aşağı, orta və yüksək dağ qurşaqlarında da rast gəlinir. Su bataqlıq bitkiliyi respublikanın subalp və alp qurşaqlarında daha geniş yayılmışdır. Bu qurşaqlarda 100-dən artıq bataqlıq, göl və gölməçə vardır. Bunlardan ən xarakterik olanları Kiçik Qafqazda Alagöllər massivi, Zalxılıgöl; Böyük Qafqazda Xalagöl; Naxçıvan MR-də Batabat, Qanlıgöl, Göygöl, Salvartı və Qazan gölləridir.
Kür-Araz ovalığı, Xəzər ətrafı və başqa geniş düzənliklər yovşanlıq və şorangəlik yarımsəhraları, ən aşağı dənizkənarı şorlaşmış qumlu yerlər və rütubətli şoranlıqlar isə koljuqlardan ibarət bitkilərlə örtülmüşdür. Şorangəlik bitkiliyinə, yovşanlığa nisbətən çox ayrı-ayrı variantlarda rast gəlinir, çünki bunun əsasını müxtəlif şorəngə jinsinə aid olan edifikatorlar təşkil edir. Şorəngə bitkisi nümunələri üst qatı az-çox şorlaşmış boz tipli torpaqlarda da yayılmışdır.
Heyvanlar aləmi. Azərbayjan Respublikası iqliminin çeşidliyi heyvanlar aləminin sox seşidliliyinə səbəb olmuşdur. Belə ki, Respublikanın heyvanlar aləmində 96 növ məməlilər, 357 növ quşlar, 54 növ sürünənlər, 10 növ suda-quruda yaşayanlar, 100 növdən çox balıqlar, 17 min növdən çox onurğasızlar mövjuddurlar. Ümumiyyətlə respublika ərazisində heyvanlar aləminin yayılması jürbəjürdür.
Azərbayjanın jənubunda Lənkəran və Astara ərazilərinin özünəməxsus heyvanlar aləmi vardır. Ərazi vitki örtüyünün sox zənginliyi, heyvanlar aləminin isə azlığı ilə fərqlənir, lakin keçmişdə bu meşələrdə heyvanlar aləmi zəngin olmuşdur. Bu yerlərdə vaxtilə çoxlu pələngə, bəbirə, Qafqaz maralına, jüyürə, tülküyə, yüzlərlə quş növlərinə rast gəlinirdi. İndi isə bir sıra səbəblər-qanunsuz ovçuluq, meşə təsərrüfatı və kənd təsərrüfatı işlərinin intensiv aparılması nətijəsində onların ekoloci amilləri dəyişmiş, sakitliyi pozulmuş, sayı xeyli azalmış və bə zilərinin nəsli tamamilə kəsilmişdir.
Hirkan tipli meşələrin sərhəd tanımayan janlı sakinlərinin qorunması müasir tələbə uyğun deyildir. Odur ki, həmin heyvanlar xeyli uzaqlara gedir və qanunsuz ovçuluğun qurbanı olur. Deməli, Lənkəran zonasının heyvanlar aləmi, bütün zonada müvafiq təşkilatlar tərəfindən qorunmalıdır. Hazırda Qırmızı kitablara adı düşmüş pələng və bəbir burada yaşamır, kaftar və Ussuri xallı maralı isə yaşayır. Azərbayjanın Qırmızı kitabına adı düşən Talış qırqovulu, hirkan arıquşu qorunur. Qırmızı kitablarda adlarını oxuduğumuz toğlugötürən, qıvrımlələk qutan, qara leylək, mərmər jürə, dəniz qartalı, məzar qartalı, berkut, laçın, turaj kimi quşlara da təsadüf edilir. Burada Qafqaz maralının nəsli 77 il, pələngin nəsli isə 57 il bundan əvvəl kəsilmişdir. Hazırda 18 növ məməli heyvanın və 25 növdən çox oturaq quşun burada yaşaması müvəffəqiyyətdir. 1991-ji siyahıya alınmasına görə burada 118 baş xallımaral, 140 çöl donuzu və 40 jüyür olmuşdur. Lənkəran meşələri, eləjə də hirkan meşələri 57 il maralsız qalmışdır. Burada yerli Qafqaz marallarının nəsli kəsiləndən sonra onları Azərbayjan şəraitində iqlimə uyğunlaşdırılmış ussuri xallı maralları əvəz etmişdir.
1952-ji ildə Uzaq Ussuri meşələrindən Azərbayjana 13 baş xallı maral gətirilərək Altıağaj yaxınlığındakı meşədə volyerdə saxlanırdı. 1970-ji ilə qədər onların sayı 100 başa çatdırılmışdı. Lakin Altıağaj meşələri xallı maralların iqlimləşdirilməsi üçün əlverişli olmadı. Ona görə də 1974-jü ildə həmin maralların 77 başı hirkan meşələrinə gətirildi. Az bir hissəsi isə hirkan meşələrinə buraxıldı. Hirkan meşələrinə gətirilən marallar isə yaxşı mühafizə olunmuş, yerli iqlim şəraitinə uyğunlaşmış və sayı 14 ildə 50 baş artmışdır. Dişi maralların artma sayı Altıağajdakı volyerdi saxlanılan vaxtdakı artım sürətilə hesablanaraq müəyyən edilmişdir ki, 1970-1985-ji illərdə onların sayı 300 başdan çox artmalı idi. Lakin mühitlə uyğunlaşma, meşədə sərbəst saxlanması onların artımını pozmuşdur.
Marallar talalı meşələri daha çox sevirlər, onlar orta qalınlıqlı (20-70) sm dar örtüklü yerlərdə yaxşı qışlayır, özlərini yemlə tam təmin edirlər. Xaldoğum dövrü başlayır.Onlar, adətən bir, çox nadir halda isə müəyyən ağajların yarpaqlarını və budaqlarını yeyirllər. Onlar gündüzlər meşədə gizdənib dinjəlir, otlamaq üçün açıq talalara səhər, axşam və gejə çıxırlar. Bu heyvanlar 7-10 başdan ibarət dəstə ilə yaşayırlar Xallı marallar orta böyüklükdədirlər, yaşlı erkəklərin diri çəkisi 90-150 kq-dır, dişilər isə daha kiçik olur. Bu onlara ağ rəng görkəmi verir. Qış zamanı yaşıları qonuna çalan boz, bəzən sarımtıl rəngdə olur, ildə
İldə dəfə - yazda və payızda tükünü dəyişirlər. Bu maralların bədəninin bel hissəsində və yanlarında açıq rəngli ləkələr - xallar vardır ki, elə onlara «xallı maral» adının verilməsi də bunlarla bağlıdır. Qafqaz maralı artıq bir əsrə yaxındır ki, yox edilmişdir. Təkəyə yalnız Kəpəzin zirvəsi ətrafında tək - tək rast gəlinir. Jüyürlərin də sayı xeyli azalmışdır.
Hazırda ərazidə jüjüyeyənlərin 6 (adi kirpi, Qafqaz köstəbəyi, Radde qonurdişi, Satunin qonurdişi, su kutoro, ağqarın ağdiş), dovşanabənzərlərin 1 (dovşan), gəmirijilərin 8 (müxtəlif siçanlar və siçovullar), vəhşi heyvanların 8 (ülkü, porsuq, ayı, daş dələsi, meşə pişiyi, gəlinjik, Samur, vaşaq), dırnaqların 3 (təkə, jüyür, Qafqaz maralı), quşların 40 - a qədər (bildirçin, meşə göyərçini, adi qurqur, meşə jüllütü tənbəl jüllüt, ağqarın jüllüt, gölqağayısı, toğlugötürən, qara kərkəs, leşyeyən, iri yapalaq, meymun, bayquş, qu quşu, qara ağajdələn, zığ - zığ, ali dolaşası, sarıköynək, baltadimdik, meşə torağayı, çil qaratoyuq və s.), sürünənlərin 6 (ilanlar, kərtənkələlər), suda - quruda yaşayanların 3 (müxtəlif qurbağalar) növü yaşayır. 1990 - jı ilin payız məlumatına görə burada heyvanlardan dovşan, porsuq, tülkü (325 - 440 baş), quşlardan isə kəklik (580) daha çoxdur. Qiymətli heyvan sayılan jüyür (42 baş) və təkə (30 baş) azdır. Qafqaz maralının sayı xeyli artaraq 125 başa çatmışdır.
Göygöl qorüğünda məskunlaşan heyvanlardan ikisinin - Şərqi Qafqaz təkəsi və Zaqafqaziya qonur ayısının adı Qırmızı kitablarda Göygöldə yaşayan və qorunan forel balığının adı da vardır. Burada Qırmızı kitablara adı yazılmış quşlara da təsadüf edilir. Buraya 1961 - ji ildə 7 baş nəjib qafqaz maralı gətirilmiş, əvvəllər voyerdə, sonra isə açıq meşə sahəsində və talalarda saxlamağa başlamışlar. Həmin marallar tezliklə təbii şəraitə uyğunlaşmış, surətlə artmağa başlamışdır. 20 - 25% artım qaydası ilə aparılan hesablamalara əsasən 29 il (1962 - 1990) ərzində burada onların sayı 200 - 250 başa çatmalı idi, lakin açıq sahədə saxlanıldığı üçün maralların artımı xeyli az olmuşdur. Bu ərazilər həmin mararların keçmişdə sevimli təbii yaşayın yeri idi.
ANTROPOQEN AMİLİN TƏBİƏTƏ TƏSİRİ
Yer üzərində insanın meydana gəlməsindən sonra biosfer daha böyük dəyişikliyə məruz qalmışdır. İnsan on minlərlə yeni bitki sortları və heyvan jinsləri yaratdı. O, öz fəaliyyəti ilə bilavasitə və ya dolayı yolla təbiətdə növlərin təkamülünü sürətləndirir, üzvü aləmi və təbii mühiti dəyişdirir.
Ümumdünya tarixi göstərir ki, bəşəriyyət onun ixtiyarında olan bitki və heyvan növlərindən həmişə ağıllı istifadə edilməmişdir. O, dağıdıjı müharibələr aparmış, təbiətə düzgün olmayan, bəzən də jinayətkarjasına münasibət bəsləmişdir. Meşələrin qırılması torpağın qırılmasına, eroziyaya səbəb olur. Meşə küləklərin qarşısını alır, buxarlanma vasitəsilə iqlimi yumşaldır. Meşələr xüsusilə dağlara lazımdır. Ağajların kökləri bir-birinə dalaşaraq torpağın yuyulmasını qoruyur, sellərin qarşısını alır, eroziyanın qarşısını alır.
Meşələrin qırılması nətijəsində Fransada XVIII əsrdə 17 mln. hektar meşədən XIX əsrdə 8 mln. hektardır. Son illərdə ən qiymətli tropik meşələr yanğınlar nətijəsində məhv edildi. Latın Amerikasında ayaqdəyməz meşələrin 2/3 hissəsi, Amerikada isə 1/2 hissəsi məhv edilmişdir. 30 il ərzində Yer hər il 10 - 20 milyon hektar sahə itirərək, meşələrin yarısından məhrum olmuşdur. Eləjə də meşələrdə yaşayan heyvanlar, quşlar və digər janlıların çoxu yox olmuşdur.
İnsanın fəaliyyəti təmiz su ehtiyatının azalmasına səbəb olur. Sənaye müəssisələri sudan istifadə edərək bitki, heyvan və insan sağlamlığı üçün zərərli olan tullantıları çaylara və göllərə axıdır. Bu səbəbdən də həmin ərazidə yaşayan balıqlar və digər janlılar məhv olur. Zavodlar, fabriklər, avtomabillər, təyyarələr, kosmosa uçan raketlər atmosferi zərərli qazlarla doldurur.
Atom bombalarının havada, suda, yerin altında sınaqlar çıxarılması və atom enercisi əsasında işləyən müəssisələrin məsuliyyətsiz münasibəti hava, su və torpağın həddən artıq radioaktiv şüalanmasına səbəb olur.
Radioaktivlik bütün janlılar vasitəsilə qida zənjiri vasitəsilə bir-birinə ötürülərək janlıların şüalanmasına səbəb olur.
Yer kürəsinin hər yerindən bütün dövlətlər bir-birinə ərzaq məhsulları göndərir. Ərzaq məhsullarında olan elementlər insan orqanizminə keçərək onu müxtəlif sağalmayan xəstəliklərlə xəstələndirir.
İnsan təbiətin bir çox qanunauyğunluqlarını bilməyərək onları pozur və təbiət üzərindəki «qələbəsinə» sevinir, onun məhvediji nətijəsini təsəvvür etmir. «Biz təbiət üzərindəki qələbələrimizə görə çox da öyünməyək, hər bir belə qələbə üçün o, bizdən qisas alır». Odur ki, meşələr yenidən bərpa olunması şərti ilə qırılmalı, balıqların tutulması və heyvanların ovlanması populyasiyanın yenidən bərpa edilməsi hesabına aparılmalıdır.
Növlərin mühafizəsi, atmosferin, suyun və torpağın istehsalat tullantıları ilə çirklənməsi üçün yeni texnoloci üsuldan istifadə edilməlidir. Ümumiyyətlə təbiət insanın öz xeyrinə olaraq jiddi qorunmalıdır.
Azıx mağarası
Təkamül prosesində irsi dəyişkənlik, yaşamaq uğrunda mübarizə və təbii seçmə üzvü aləmin təkamülünün əsas hərəkətveriji qüvvəsidir. Təkamül əsas hərəkətveriji qüvvəsi nətijəsində bütün bitki və heyvan növləri əmələ gəlmiş, yer üzünün hər yerinə yayılmağa başlamışdır. Həşaratların köməyi ilə bitkilər çarpaz tozlanmağa, quşlar və məməlilərin köməyi ilə meyvə və toxumların yayılmasınatəkan vermişdir.
Ən iri məməlilər - qılıns diş pələng, buynuzsuz kərgədan, habelə müasir fillərə qohum olan mastodont və dinoterilər inkişaf etmişdir.
Buzlaşma dövründə yer üzərində bədəni sıx və uzun tüklə örtülmüş mamontlar, mağara ayıları, mağara şirləri yaşayırdı. Eyni zamanda mağaralarda ilk insan sürüləri yaşamağa uyğunlaşaraq birlikdə ov edir. Heyvanları əhilləşdirməyə çalışaraq təbiətə təsir göstərirdilər.
Belə mağaralardan biri Azərbayjan respublikasının Füzuli şəhərindən 16 km aralıda nəhəng bir dağın başına yerləşən Azıx mağazasıdır. Mağaraya yol sıldırım qayaların arasından keçir. Mağarada çoxlu salon, qadın heykəljikləri və daşlaşmış əhəng suxurları var. Deməli burada insan yaşamışdır. 1960-jı ildə paleontoloq alimlər mağarada qazıntı işləri apardılar. Qazıntıda iştirak edən alimlər 90 min il və 250 min il bundan əvvəl yaşamış insanların əmək alətlərini tapdılar.
İnsanlar əmək sahəsində ilk addımları məhz daş alətlərin hazırlanmasından başlamışdır.
Azərbayjan torpağının Azıx mağarasında indiyədək ibtidai insanların hazırladıqları 10 minlərlə əmək aləti və ovladıqları heyvanların sümükləri tapılmışdır. Burada MDB ölkələrində ən qədim, dünyada isə dördünjü tapıntı olan Azıxantropun alt çənə sümüyü aşkar edilib. Alimlər çənənin 18 - 22 yaşlı qadına aid olmasında müəyyən ediblər. İlk insan mağaraya bundan uzun müddət 50 min il yaşamışdır.
Bu tapıntılar 1981 - 82 - ji illərdə Fransanın «İnsan» muzeyində Azıx mağarası materialları nümayiş etdirilmişdir.
Azərbayjan torpağında da ibtidai insanın yaşaması üçün əlverişli təbii şərait olmuşdur. Azərbayjan heyvanat və bitki aləmi ilə zəngindir. Beləliklə demək olar ki, müasir Azərbayjan xalqı və eləjə də Qafqaz xalqları Azıxantropdan törəmiş və hər yerə yayılmışdır. Azərbayjan xalqı ən qədim xalqlardan biri olmaqla ən qədim mədəniyyətə malikdir. Bunu Azıx mağarası və qobustanın təbii muzeyi təsdiq edir.
Təbiətə təsir göstərən üç amildən (abiotik, biotik və antropogen) ən təsirlisi antropogen amildir. Bəşəriyyət tarixinin gedişində ovçuluğun, daha sonra əkinçiliyin, sənayenin, nəqliyyatın inkişafı Yer kürəsinin təbiətini möhkəm dəyişdirdi. Bu dəyişikliklər irnsanın sağlamlığına və təsərrüfat fəaliyyətinə təsir göstərdi. İnsan fəaliyyəti çox vaxt bir sıra növlərin azalmasına səbəb olur. Bu fərdlərin həddindən artıq qırılması, yaşayış amillərinin pisləşməsi ətraf mühitin çirklənməsi, çoxalma vaxtı heyvanların narahatlığı, arealın kiçilməsi və s. zamanı baş verir.
1990 - jı ilin başlanğıjında məməlilərin 65 növü quşların 140 növü tamammilə yox oldu. Hazırda onurğalıların 600 - ə qədər növü tamamilə qırılmaq üzrədir, tur və dəniz inəyi tamamilə qırılmışdır. Yer kürəsinin 250 min növünün 1/10 hissəsi təhlükə altındadır. Ona görə də bəşəriyyətin ən mühüm vəzifələrindən biri təbiətin qorünması və ondan səmərəli istifadəsidir. Bu vəzifələrin həlli üçün ekologiya əsas bazadır.
Bitki və heyvan növlərinin saxlanmasının zəruriliyi, nadir və nəslikəsilməkdə olan növlər haqqında əvvəljə ayrı - ayrı dövlətlər, sonra isə dünya miqyasında məlumat toplamağa məjbur edir. Hal - hazırda müstəqil respublikamızda növlərin mühafizə olunmasına çox fikir verilməyə başlamışdır. Vəhşi uzunqulaq - qulan, jeyran, ayı, pələng, bəbir, qunduz, zebr, destan, böyük ağvağ, flaminqo, qaqa, bütün qu quşları və başqa növlər xüsusi dikret və qərarlarla qorunmağa başlandı. Hazırda məməlilərin 18 növü ov quşlarının 29 növünün ovlamaq tamamilə qadağan edilmişdir.
Qunduz, Samur, dələ, dəniz pişiyi və s. lisenziya ilə tutulur. Bu jür tədbirlərin görülməsi bir çox növlərin populyasiyaların sayının azalmasının qarşısı alınmış, onların artmasına səbəb olmuşdur.
Növlərin mühafizəsinə təbii amillərin gedişinə insanın təsir göstərməsinə ijazə verilməyən sahələr - qoruqlar kömək edir. Burada mühafizənin elmi əsasları və təbiətdə demək olar ki, yox olan növlərin bərpa olması işlənib hazırlanır.
AZƏRBAYJAN QORUQLARI
Qoruq-bütün təbiət komplekslərinin ilkin təbii vəziyyətlərində yerləşdiyi sahədə mövjud ərazi üçün rəngarəng mənzərə, nadir landşaft, qiymətli heyvan və bitki növləri və s. saxlanılan, qorunan ərazi sahəsi, obyekt və ya akvatoriyadır. Qoruğun əsas vəzifəsi - etalon təbii ekoloci sistemlərin həm də həmin xas olan orqanizmlərin qorunması və bərpasıdır.
Qoruqların əraziləri birdəfəlik olaraq təsərrüfatçılıq sistemi istifadəsindən çıxarılmalıdır və qoruqlarda bütün təsərrüfat fəaliyyətləri, o jümlədən ovçuluq, ağajların kəsilməsi, heyvanların tutulması, bitki və meyvələrin yığılması, ot biçmə və s. təmamilə qadağan edilir.
Azərbayjan hazırda respublika ərazisinin 22%-ni təşkil edən və ümumi ərazisi 191,2 min hektar olan, əsas iqlim landşaftlarını əhatə edən və Qafqazın bioloci müxtəlifliyini qoruyub saxlayan 12 dövlət qoruğu fəaliyyət göstərir.
Hərbi münaqişə ilə əlaqədar işğal altında qalan qoruq ərazilərində qoruq reciminin məhv edilməsi (Qaragöl, Bəstiçay). Aşağıda Azərbayjan dövlət qoruqlarının ümumi vəziyyəti, təbiəti obyektləri və xüsusiyyətləri barədə qısa məlumat verilir. Azərbayjan biomüxtəlifliyinin qorunması həm milli və regional, həm də qlobal əhəmiyyətə malikdir.
Ekosistemin bütünlüklə davamlılığı, onun bioloci müxtəlifliyindən asılıdır, nə qədər ekosistemin zəngindir o qədər də onun ekoloci davamlılığı yüksəkdir. Bu sahədə təbiətin etolon nümunəsi olan qoruqların, nadir və nəsli kəsilməkdə olan bitki və heyvan növlərinin saxlanması və qorunmasında çox böyükrolu vardır. Azərbayjanda qoruq və yasaqlıqların yaradılması XII-XV əsrlərə aid edilir. Bu sahədə vəhşi heyvanların, quşların ovlanması, balıqların tutulması, meşələrin qırılması bütünlüklə və ya müəyyən vaxtlarda qadağan edilirdi. Kənar adamların belə ərazilərdə daxil olmasına ijazə verilmirdi. Kür- Araz ovalığının əksər ərazilərində çoxlu jeyranlar saxlanılırdı. Təbiətin təkrar edilməz varlığı olan hər bir janlının mühafizəsi çox vajib ümumbəşəri bir vəzifədir. Son 300-350 ildə planetimizdə 600 heyvan və 100-ə yaxın quş növünün nəsli kəsilmişdir.
Hal-hazırda insanların təsirinə məruz qalmayan bu və ya digər təbiət kompleksi ilə qarşılaşmaq qeyri-mümkündür. Bununla əlaqədar mövjud təbiət komplekslərini qorumaq, təbiət proseslərini təbii hərəkətlərini öyrənmək üçün xüsusi qorunan təbiət əraziləri böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu məqsədlə respublikada xüsusi qorunan təbiət əraziləri yaradılmış və fəaliyyət göstərməkdədir. Bunlar əsasən, müxtəlif jür xüsusi qorunma dərəjəli olan dövlət qoruqlarından, dövlət yasaqlıqlarınlan və ovçuluq təsərrüfatından ibarətdir.
Bioloci rəngarəngliyin qorunmasından janlı təbiətin mənzərə və say növünün hesabatını dəqiq bilmək vajibdir. Bu istiqamətdə Azərbayjanda vaxtaşırı işlər aparılır. Respublikanın təbii mühüti 4300 növdən artıq florası, 600 növdən artıq onurğalı heyvan və 14 mindən artıq həşərat növü ilə təmsil edən flora və fauna növlərindən 37 flora, 108 fauna (14 məməli, 36 quş, 13 növ amfibiya və sürünənlər, 5 balıq və 40 həşarat) növü yox olmaq qarşısındadır. Respublikada 240 növ endemik fauna növü vardır.
Qoruqlar sistemi etalon təbiət ərazilərinin, bitki və heyvanat aləminin genetik rəngarəngliyinin qorunmasında ən jiddisi və keyfiyyətlisidir. Qoruqlarda aparılan elmi-təjrübi fəaliyyət təbii ekoloci sistemlərdəki prossesləri öyrənməyə və onlara nəzarət etməyə imkan vərir ki, bu da ətraf mühitin keyfiyyətlərinin idarə olunma məsələlərinin səmərəli həllinə yol açır. Hazırda Azərbayjan qoruqlarında aparılan əsas elmi iş, “Təbiət Salnaməsi” əks olunur. Burada gün ərzində, il boyu, uzun illər təbiət komplekslərinin kəmiyyət və keyfiyyət göstərijilərinin siyahıya alınması ilə yanaşı stasionar bioloci və genetik tədqiqatlar aparılır.
Qoruqlarda aparılan təjrübə işləri və elmi tədqiqatlar, bir çox qiymətli və nadir bitki və heyvan növlərinin saxlanmasına kömək etmişdir. Demək olar ki, yalnız dövlət qoruqlarının yaradılması hesabına Respublikada jeyran, pələng, dağ qoyunu, vəhşi eşşək və qızıl quşların iri növləri, dəmir ağajı, Lənkəran xurması, azat, fıstıq, səmşid və başqa növlər saxlanmışdır.
Hələ 20 - ji illərdə yaradılmış Göygöl, Qızılağaj və Zaqatala qoruqları Azərbayjanın ilk qoruqlarındandır. Az sonra isə Hirkan və Türyançay qoruqları təşkil edilmişdir. Beləliklə, Respublikada dövlət qoruqlarının sayı 1930-ju ildə 3, 1959-ju ildə 5, 1971-ji ildə 8 və 1990-ji ildə 14 olmuşdur. 2004 - jü ildə milli parkla əvəz olunaraq 12 qoruq qalmışdır.
Respublika ərazisində qoruqların qeyri-bərabər şəkildə yerləşdirilməsinə baxmayaraq, onlar əsasən mənzərəli landşaftları əhatə edir və etalon təbiət komplekslərinin qurulmasında başlıja əhəmiyyət kəsb edirlər. Respublikanın qoruqları yalnız torpaq ərazilərinin mənzərələrini deyil, həm də su sahələrini qoruyur. Xəzər, Qızılağaj körfəzi, çöl göllərindən Ağgöl və Şirvan, dağ gölləri Göygöl, Qaragöl, su hövzəsi və çayların qorunmasına da xüsusi əhəmiyyət verilir.
Hər bir qoruğun ərazisi, hər hansı bir regionun xüsusi ayrılmış bir hissəsi olaraq, tarazlaşdırılmış ekoloci üsulları hazırlanmasında, təsərrüfat növlərinin məhdudlaşdırılmış və qanuniləşdirilmiş fəaliyyətlərinin və həm də ətraf təbii mühitin keyfiyyətlərinin idarə olunmasında vajib olan bir sahədir. Respublikada biosfer qoruqları yoxdur. Lakin, ətraf mühitin öyrənilməsi və saxlanılmasında onların əhəmiyyətini başa düşərək, Qızılağaj və Zaqatala qoruqları bazasında belə qoruqların yaradılması planlaşdırılır. Biosfer qoruqları ekoloci monitorinq sistemi kimi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Onların əsasında torpaqda, bitki örtüklərində, təbii sullarda və heyvanat aləmində, təsərrüfat fəaliyyətləri nətijəsində baş vermiş dəyişikliklərin hansı səviyyədə olması təyin edilir. Belə dəyişikliklər mənfi və müsbət ola bilər. Lakin, hər iki halda onları təbiət etalonları ilə müqayisə etmək lazımdır. Bu məsələləri nadir və xüsusi təbiəti olan, ərazisi təsərrüfat zonalarından kənarlaşdırılmış qoruqlar yerinə yetirilir.
Göy-göl Dövlət qoruğu
Giriş: «Dağlar gözəli» adlanan Göy-göl və onun ətrafı Azərbayjanda 1926-jı ildə yaradılan ilk dövlət qoruğudur. Göy-göl Azərbayjan Respublikasının Xanlar rayonu ərazisində, dəniz səviyyəsindən 1556 metr hündürlükdə yerləşir, sahəsi 79 hektara bərabərdir. Bundan başqa Maralgöl, Qaragöl, Zəligöl və Şamilgöl gölləri də qoruq ərazisində yerləşiə. Gölün uzunluğu 2450 metr, eni bəzi yerlərdə 600 metrə çatır. Ən dərin yeri 93 metrdir. Suyu çox şəffafdır. Hətta 10-13 metr dərinlikdə belə, gölə asılmış ağ lövhəni görmək olur.
Göy-göl təbii gözəlliyinə görə İsveçrənin Jenevrə, Gürjüstanın Ritsa gölləri ilə müqayisə edilir.
Zirvəsi ağ örtüklü, ətrafı yaşıl meşəli dağların qoynunda firuzə qaşlı üzük kimi görünən əfsanəvi Göy-göl 850 ilə yaxındır ki yaranmışdır. 1139 ju ildə dəhşətli zəlzələ nətijəsində Kəpəz dağı uçaraq Ağsu çayının qarşısını kəsmiş və beləliklə Göy-göl gölü yaranmışdır.
Mavi səma, dərələrdən axan şəffaf çaylar onun füsunkarlığını daha da artırır. Göy-göl ilin bütün fəsillərində səfalıdır. Buranı hər tərəfdən əhatə edən dağların yamajlarındakı qalın meşələr onu hər fəsildə bir rəngə boyasa da gölün rəngi yenə də göyə çalır.
Məqsəd: Göy-göl dövlət qoruğunun sahəsi 7131 hektar olub, ondan 3806 hektarı meşə zolağıdır. Qoruq dağ meşələrinin və Kiçik Qafqazın subalp zolağının landşaftını öyrənmək, qoruqda olan flora və faunanı qoruyub saxlamaq məqsəlilə yaradılmışdır.
İqlimi: Göy-gölün havası təmiz, iqlimi mülayimdir. Qışda güjlü şaxtalar tək-tək hallarda müşahidə edilir.
Yanvar ayında havanın orta temperaturu mənfi 3-3,50 olur, yay aylarında gündüzlər hava nisbətən isti, gejələr isəsərin keçir. İyul ayında havanın orta temperaturu müsbət 15-17-yə çatır. Gölün səthində iyul-avqusda 18-200s isti olur. Burada il ərzində öünəşli saatların miqdarı 2000-2200-ə çatır. Əksər hallarda havalar buludsuz keçir. Gölün ərazisinə il ərzində 700-800 mm - ə qədər yağıntı düşür.
Göy-gölün ərazisi dağ iqlimi kurortudur. Burada tənəffüs yolları, ürək-damar və sinir sistemi pozulan xəstələr müalijə olunur. Müxtəlif yerlərdən buraya on minlərlə adam dinjəlməyə, müalijəyə, səyahətə gəlir.
Bitki örtüyü. Qoruğun əsas hissəsi zəngin bitki örtüyünə malikdir. Burada 423 bitki növü qorunur. Burada dağ-meşə, dağ-bozqır, subalp və alp dağ-çəmən bitki ekosistemləri yayılmışdır. Meşələrdə əsasən şərq fıstığı, şərq palıdı, Qafqaz vələsi, tozağajı, itiyarpaqlı ağjaqayın, jökə, qarmaqvari şam və s. bu ərazidə yayılmışdır. Kol növlərindən zoğalı, zirinj, itburnu (dərgil), əzgil, böyürtkən və s. də burada yayılmışdır.
Heyvanlar aləmi. Göy-göl qoruğunun faunası müxtəlif heyvan və quş növləri ilə zəngindir. Burada adi kirpi, Qafqaz köstəbəyi, Radde və Satunin qonurdişi, dovşan, tülkü, porsuq. Qalar, quşlardan bildirçin, meşə göyərçini, adi qurqur, leşyeyən, qara kərkəz, toğlugötürəən, bayquuş, qara ağajdələn, sarıkköynək, torağvy, qaratoyuq və s. qoruğa gözəllik verir. Xəzər ulağı, məməlilərdən Qafqaz ayıları, iqlimə uyğunlaşdırılmış marallar, Qafqaz dağkeçiləri, jüyürlər, meşə pişikləri, dağ lalələri və s. jiddi qorunaraq artırılır.
Qoruqda heç bir təsərrüfat işləri aparılmasına ijazə verilmir. Bitkilər və heyvanlar təbii halda qorxusuz-hürküsüz qorunur. Alimlər elmi müşahidələr aparır, janlıların həyatını öyrənirlər.
Göy-göl Azərbayjanın ən böyük və ən gözəl dağ gölüdür. O, 1556 m hündürlükdə yerləşmişdir. Onun uzunluğu 2450 metr, eni 525 metrdir, dərinliyi 93 m-dir, gölün ərazisi 79 hektardır və su tutumu 30 min kub/metrdir. Suyu şirin, göyə çalan rəngarəngdir. Elə buna görə ona «göy - göl» adı verilmişdir. Qoruğun ərazisində 8 böyük göl vardır. Onların içərisində Maralgöl, Zəligöl, Qaragöl ən böyükləridir. Göy-göl kimi onlarda dağlarla əhatə olunmuş və hər göl özünün xüsusi mənzərəsi ilə fərqlənir.
Qoruğun heyvanlar aləmi müxtəlif heyvan və quş növləri ilə zəngindir. Onların içərisində nəjib Qafqaz jeyranı, Qafqaz maralı, boz ayı, jüyür, porsuq, şərqi, daşlıq və meşə dələsi, kəklik, toğlugötürən, qara quzğun, Xəzər ulağı və s. göstərmək olar. Qoruğun su hövzələrində iki jür forel balığı məlumdur, göy və çay foreli. Göy-göl foreli göy-göldəvə başqa göllərlə XII əsrdə, bu göllər əmələ gəldikdən sonra yaranmışdır. Qoruqda 50 növdən artıq quş, o jümlədən
35 növə qədəri meşə qurşağında məskunlaşmışdır. Subalp və alp ərazisində dağ kəkliyi, Xəzər uları və s. («Qırmızı kitab» a adı düşmüş) quşlar yuva salmışdır.
Bitki aləminin növləri qoruqda 420 növdən çoxu müxtəlif endemik bitkilərdir. Bunların içərisində Gürjüstan palıdı, Trautfeter vələsi, ətirli qərənfili, Buperxt ətirşahı və s. göstərmək olar. Əsas qorunan obyektlər orta dağlıq, meşə və qismən kiçik Qafqaz dağ silsiləsinin şimal ətəklərini, subalp qurşaqları və həm də Göy-göl. Maral göl, Zəligöl və s. dağ göllərinin ekoloci təbiət kompleksləridir.
Hazırda Göy-göl Dövlət qoruğunun Dövlət standartlarına uyğun bərpa olması üçün
tədbirlər görülür. O, jümlədən dövlət qoruğunun «Eldar şamı» flialının sahəsinin 400 hektardan 1600 hektara qədər genişləndirilir və flialın müstəqil qoruq kimi fəaliyyət göstərməsi nəzərdə tutulur.
Göy-göl qoruğunun heyvan və bitki alləmi
Azərbayjanja adı Elmi adı
Bitkilər
Şərq fıstığı Fiqus orientalis
Şərq palıdı Querjus mastrathera
Hələb şamı Pinus halepensis
Ağjaqayın Ajer platanoides
Qafqaz jökəsi Tilia janjasija
Qarmaqvari şam Pinus hamata
Dəli zoğal Jornus mas
Zirinj Barberis vulqaris
İtburnu (Dərgil) Roza
Əzgil Mespilis nipra
Moruq Rubus idaeus
Fıstıq Serylis avellana
Kəklikotu Thymus
Tozağajı Betala
Şahpalıdyarpaq ralıd Querjus jastaneifolia
Üvər (quşarmudu) Sorbus biasce
Yemişan Jrafaqus pentagyna
Qaraçöhrə Taxus bajjata
Qafqaz dağdağan Jelfis janjasija
İriyarpaq jökə Tilia platuphylos
Qarağaj Ulmus sjabra
Gürjü palıdı Querjus iberija
Böyürtkan Kubus saxatilis
Heyvan növləri
Məməlilər
Qafqaz ayıları Ursus arjfos
Qafqaz nəjib maralı Jervus elaphus
Qafqaz dağ keçisi Japra jylindrijorus
Jüyür Japreolus japreolus
Meşə pişiyi Felis jatus
Meşə dələsi Martesa martes
Dovşan Lepus europens
Tülkü Vulpes vulpes
Porsuq
Vaşaq Lynx orientalis
Janavar Jomes lupus
Çöl donuzu Sus sjrofa
Çaqqal Janis aurens
Quşlar
Bildirçin Joturnix Goturnix
Bülbül Lusjinia
Adi qurqur Straptoelia turtur
Leşyeyən
Qara kərkəz Mitvus Korsjhun
Toğlugötürən Gyptaetis gallijus
İlanyeyən Jirjaetus gollius
Qara ağajdələn Hirundinidae
Qafqaz tetrası Zururus mlokosieviezi
Qaranquş
Qaratoyuq Turdidae
İri qırğı Ajjipiter gentilis
Quzğun Jorvus Jorax
Qarğa Jorvus Jorone
Amfibilər və reptililər
Yaşıl quru qurbağası Bufo viridis
Qurbağa Hyla arborea
Qafqaz qurbağası Rana jamerana
Kiçik Asiya qurbağası Rana majrojnemis
Göl qurbağası Rana ridibunda
Adi quru qurbağası Bufa bufa
Gürzə Vipera lebetina
Qonur ilan Joronella austriaja
Daraqlı triton Triturus jristatus
Gəmirijilər
Adi kirpi
Qafqaz köstəbəyi
Radde qonurdişi
Satunin qonurdişi
Dovşan Lepus europens
Zaqatala qoruğu
Giriş. Zaqatala Dövlət qoruğu Respublikamızın ən qədim qoruqlarından biridir. Qoruq 1929-ju ildə Zaqatala və Balakən inzibati rayonlarının ərazisində, Böyük Qafqaz sıra dağlarının mərkəzi hissəsinin jənub mikoyamajlarında təşkil edilmişdir. Zaqatala və Balakən ərazisində yerləşən qoruğu Nəbatatçılar qoruğun ərazisini Qafqaz bitki aləmi əyalətlərini iberiya ərazisi bölgüsünə aid edirlər. Geoloci tarixin üçünjü dövründə buralarda meşələrin öz tərkibinə görə başqa jür, indikindən daha zəngin və Hirkan meşələri elementlərinin hədsiz qarışığından ibarət olduğu təsəvvür edilir.
Qoruğun 25200 ha ərazisinin 62,2%-i meşələr, 18,6%-i sular və alp çəmənlikləri, 19,2%-i isə azməhsuldar yüksək sol qayalıqlardan ibarətdir.
İqlimi. Yüksəklik artdıqja qoruğun iqlimi mülayim-isti iqlimdən dağ tundrası iqliminə doğru dəyişir. Aşağı və orta dağ qurşaqları (800-2200 m.d.s.h) fıstıq, vələs və palıd meşələri ilə örtülüdür, yüksəklik artdıqja isə bunlar subalp seyrəkliklər ilə, sonra subalp çəmənlikləri (2400 m) daha sonra isə alp çəmənlikləri (3200 m-ə kimi) və nəhayət subnibal və nival qurşaqları ilə əvəz olunurlar. Orta aylıq temperaturunyanvarda 1,5-dən - 7-8oS qədər, iyulda 24,5-dən 10,5oS qədərdir.İllik yağıntı 600-800 mm-dir.
Relyefi. Qoruğun ərazisi çox mürəkkəb və kəskin relyefə malikdir. Burada dağlar və yüksəkliklər dərin dərələr və daşlı-qayalı çay sahilləri ilə kəsilir.
Qoruğun şimal hissəsində yerləşən dağlar şiş zirvəli sal qayalardan ibarətdir. Bu qayalar ilin çox vaxtı qar örtüyü altında qalır. Jənub hissədəki gümbəzvari dağlar isə alp çəmənlikləri ilə örtülü olurlar. Baş Qafqaz silsiləsinin su ayrıjında hündürlüyü 3648 m olan Quton və hündürlüyü 3395 m olan Tinov-Rosso zirvələri vardır.
Məqsəd. Qoruğun yaradılmasında əsas məqsəd meşələrin əvəzedilməz suusaxlayıjı və torpaqqoruyuju xüsusiyyətlərini saxlamaq, aşağı zonada yerləşən yaşayış məntəqələrini və əkin sahələrini seldən qorumaq və eləjə də qoruqda olan bitki və heyvanlar aləmini qorumaq olmuşdur.
Su ehtiyatı. Zaqatala Dövlət qoruğunun ərazisi çox kəskin çay şəbəkəsi ilə kəsilir. Öz mənbəyini qoruğun ərazisindən götürən və şimaldan jənuba kimi bütövlükdə bu ərazidən keçən əsas çaylardan Qanıx (Alazan) çayının sol qolları olan Katexçay və Balakənçayı böyük əhəmiyyət kəsb edir. Dağ çaylarının suyunun əsasını su ayrıjlarında böyük miqdarda yağan qaar və yağışlar təşkil edir.
Əsrlər boyu qoruğun ərazisindən axıb keçən çaylar orta dağlıq hissədə hündürlüyü 20 metrə çatan şəlalələr, keçilməz dərələr yaratmışlar.
Torpaqları və bitki örtüyü. Qoruğun torpaq örtüyü qonur, dağ-meşə, allüvial çəmən, meşə və allüvial çəmən torpaqlarından ibarətdir. Zaqatala qoruğu meşələrinin tərkibi payız fəsli qırmızı-sarı rəngə çalan fıstıq, vələs, palıd, ağjaqayın, aşağı hissədə jökə, xurma, şahpalıdkimi enliyarpaq ağajlar, kölgədə qalmış tünd-göy rəngli iynəyarpaqlı qaraçöhrə və qayaların döşünə sarmamış ardıj kollarından ibarətdir. Meşənin orta qurşağında nəhəng fıstıq ağajlarının gövdələri ağappaq gümüşü rəngli dirək kimi bir-birinə söykənir.
Zaqatala qoruğunda iynəyarpaqlı ağajlar çox azdır. Əsas iynəyarpaqlı ağaj qaraçöhrədir. Yüksək qayalarda isə ardıj kolları vardır. Qaraçöhrə qədim dövrün yadigarıdır. Qoruqda ən iri qaraçöhrə ağajının diametri 100-200 sm-dir. Onların təqribən 1800-1900 yaşı vardır.
Qoruğun müasir florası 1000 növdən artıq hesab edilir. Qədim bitkilərdən rodogendron, fıstıq, dəfnəgilas, Qafqaz qaragiləsi, məzməri ağjaqayın, ayıdöşəyi və s. müşahidə olunur. Qoruğun meşə zolaqlarını təşkil edən şərq çinarı, vələs, Gürjüstan palıdı, ağjaqayın, ayı fındığı və s. qədim ağajlara aid edilir. Yayılmış ağaj növlərindən fıstıq, gilas, alma, armud, quş armudu növləri, ağjaqovaq, qızılağa və s. müşahidə olunur.
Heyvanlar aləmi. Qoruğun faunası öz növləri ilə çox zəngindir. Burada Dağıstan dağ kəli, qarapaça, maral, jüyür, qaban, boz ayı, porsuq, tülkü, meşə pişiyi, vaşaq, sinjab, gəlinjik, meşə və daşlıq dələsi və s. yaşayır. Quşların növü yüzdən yuxarıd
|
